mannurat.com mannurat.com mannurat.com mannurat.com mannurat.com mannurat.com

mannurat.com 5/31/2005

abal-abal

adtoyen. pangal-alaan iti buelo kadagiti importante a maipanablaag, kangrunaan ti tuloy daytay bassit a paliiwtayo iti atila futuristic fiction contest ken general iloko sf & ff, ipanko man pay laeng daytoy:
abal-abal lako
abal-abal live

lako dagita nga abal-abal. panawenna manen ta matutudon. nagadun ti aglako ita ditoy tuguegarao. nangina, sika. P25-P30 ti kada sangagasut nga abal-abal a naipayakan ken naisakaanen wenno nadalusanen, "dressed" abal-abal, (ta nasulit met no sika pay la ti agikkat iti payak ken saka, hehe!)

daytoy metten idi nakirogen, wenno naadobon:
abal-abal naluto

narekaduan iti bawang, sibuyas, soy sauce, bassit a suka, bassit nga oyster sauce (no kayat). kirogen agingga a namaga a 'tay adda sarsarangsangna (ngem aluadan a maksetan ta dinto ket pumait)

naimas nga ilabay iti kagagao, umas-asuk nga innapuy. wenno ibulon iti agyelyelo a bir!

mannurat.com 5/25/2005

bakasion, more daan a bannawag, more iloko sf & ff notes

nakaawidak idiay nueva vizcaya itay nabiit. dua nga aldaw a "bakasion." ginundawayak metten, manen, ti "nagsukisok." kasta't obrak no makaawidak idiay balaymi idiay vizcaya. ta manmano a makaawidak sadiay, isamirak no kua ti agbukibok kadagiti nagadu pay laeng a warak sadiay a diak met ngarud amin mayawiden wenno alaenen ditoy cagayan. adu dagiti lebben pay sadiay a libro, magmagasin, pappapel. kangrunaan ditoyen dagiti sinako a daan a bannawag magasin ken tagalog komiks magasin.

sukisok, sukimat, research met 'tattan ti awagko no kasta a luktak, ukkuagek manen dagiti dulin a daan a bannawag a tedtedda ti anay, bao, ipes, tedted/sapri ti tudo, agub, buot, panawen. saan la ngamin a tapno agbasa ngem sabali ti pagkitkitaakon kadagitoy daan a bannawag (60s ken 70s vintage) a natda, nupay pigispigisdan ken saan a kompleto dagiti paniddan ken saan a kompleto ti bilang iti kada tomo. 'tay historia ti literatura ilokanan ti kitkitaek no ukagek manen dagitoy dimmuyaw, agpirpirpir ken marmarmayen a bannawag (saysayangek no apay a kastoyen ti kasasaad dagitoy nabatbati a kopia, maysa a pabasolek ti bagik ta idi ubingak umanay a pakaung-ungtan ken pakababautak dagitoy a bannawag ta naynay dutdutek wenno waraek ida manipud kadagiti dekandado/seliado a lakasa ken kabinet ken aparador a pagileblebbenan/pagilemlemmengan ni inangko idi; sangkadutdotko ida a pakapigpigisanda no dadduma ken pakapukawan no kua dagiti panidna). ta itan no ukagek manen dagitoy nga in-inauna pay ngem datao a bannawag, uk-ukagek ti pakasaritaan ti iloko literature iti panawen a kabambanuagan ken kabuanggerna la unay--dekada 60 inggana nasapa a 70s, a no sadino kunaek a nadebelop ti adda a kontemporario nga iloko literature. iti 1960s la unay idi iggaman ken riendaan ni apo juan sp. hidalgo jr. ti "benneg dagiti agdadamo" ken insayangkatna ti kolumna a "pugon" nga isu met ti nanipudan ti pannakabukel ti adda ita a nasional a gunglo dagiti mannurat nga ilokano.

ngem itinton sabali a panablaag dayta "pugon."

kayatko man la nga iblag ita dagiti nasukisokko iti rantak a dukduktalen maipapan iti iloko science fiction ken futuristic fiction (pasensiakayon, diak pay naiwakas daytay analisisko kadagiti sarita nga adda top 10ko iti atila 2004-2005). binirokko dagiti kopia ti bannawag a nakaipablaakan ti imbagak a sarita ni jsphjr, ti "ti ubing iti bulan" (iti penname a "juliet zamora). nasarakak met ket naammuak a naipablaak daytoy iti dua a bilang ti bannawag (ta pangatiddogen ti sarita), idi noviembre 4 ken 11, 1968. pakasaritaan ni liling, maysa nga ubing nga anak ti alien manipud no sadino a planeta nga immay nakipagnaed iti maysa a pamilia tapno agisuro iti nangato a pagsiriban (kangrunaan ti bileg ti isip) kadagiti taga-daga (babaen ti maysa met la nga ubing a babai a ni sabel). [pasensiakayon ta adda kurkur-it ti bolpen daytoy iniskanko a panid ti bannawag. gapuanak dayta idi ubingak pay, tallo wenno uppatko siguro idi, bambannawag ti kaludludonko kano idi, adda bolpenko a bic ket kur-i-kur-itak dagitoy ken paspasurotak dagiti dibuho ken letletra a dadakkel.]

ti ubing iti bulan


nasarakak met ti kopia ti bannawag a yan ti kunkunak a sarita ni apo d.s. bulong nga addaan iti tren nga agpa-cagayan. "ungto ti dalan a landok" ti titulo ti sarita, naipablaak iti deciembre 19, 1966 nga isyu ti bannawag. maipapan iti maysa a familia nga agawid idiay cagayan, iti away a lingasin, ket wen, nagluganda iti tren. futuristic a talaga met, ciudad pay ketdin ti ili ti ilagan, isabela iti sarita (ngem saan a nadakamat no pati santiago ken cauayan, nga iti agdama ket isuda ti ciudades).

ungto2


adda pay naduktalak a science fiction a patiek a gapuanan met laeng ni apo jsphjr. isu ti "panagdaliasat" a naipablaak iti isyu a febrero 21, 1966. adu a panid ti nasao nga isyu ti napigis ken napukawen, awan ti yah ti parupa a yan ti linaon, awan met ti mismo a parupa ti sarita a yan koma ti byline (isu a diak sigurado no ania ti inaramat ni apo jsphjr a nagan, no ti pudno wenno ti maysa kadagiti parbo a naganna). sumagmamano la panid ti adda a yan ti paspaset ti sarita a maipapan iti panagbaniaga wenno exploration ti maysa a grupo dagiti sientista iti adayo a masakbayan a dinappadappatanen ti tao dagiti galaxy, nagluganda iti kasla time machine ket dinaliasatda dagiti era wenno panawen ti daan a lubong wenno daga manipud iti prehistoric era agingga iti panawen a napasamak ti gubat a nuklear a nangungaw iti daan a daga.

panagdaliasat2


sumagmamano la dagitoy a duktalko. nalabit adda ken adu pay. agbukibokakto manen inton makaawidak idiay vizcaya. maysa pay la a sako daydiay sinukimatko. adda pay dua wenno tallon sa a sako a diak pay naluktan.

natalgedko ketdi nga ibatad itan: ni met laeng apo hidalgo jr. ti kunaek a kangrunaan a nangusat, nangyam-ammo, nangilungalong iti daytoy a genre, science/future fiction, iti iloko. kadagiti nabasbasak a kolumna a "pugon," maysa nga inggangganetgetna ti panangiraman ni mannurat nga ilokano kadagiti suratenna ti maipapan iti masakbayan, saan la a ti napalabas ken ti agdama (isu la ngarud a nagputar kadagiti sarita a scientific ken futuristic tapno adda agpaay a modelo ken karit ken pakakitaan/pakapaneknekan a posible unay ti kastoy a genre iti literatura iloko).

iti "pugon" iti setiembre 13, 1965 nga isyu ti bannawag, kastoy ti imbagana:
"Tallo ti panawen: ti napalabas, agdama ken masakbayan. Sika a mannurat agtaktakderka iti tengnga, iti agdama. Ket no agdeppaka, ti kanawan a takiagmo maarikapna ti napalabas, ket ti met kanigid, ti masakbayan. Maarikap? Kasano? Babaen ti bileg ti panunot, babaen ti sirmata. Ita, saludsodem iti bagim: Pakaaramatak koma kadagiti dua a panawen, ti napalabas ken ti masakbayan? Sika a mannurat nasken a lasatem dagita dua a panawen; saan laeng a nasken nga agbiagka iti agdama; masapul nga agbiagka met iti napalabas ken iti masakbayan. Ta ti kinamanagunton dayta panunotmo, sukisokem ti napalabas ti ilim, ti napalabas dagiti agindeg dita. Ket makitam ti kinapatak dayta a napalabas iti agdama, ti panawenmo ita. Samonto manen guyoden dayta nga agdama ket ipanmo iti masakbayan babaen ti sirmatam, Iti kasta, mabukelmon ti ladawan ti ili iti amin a panawen."
ni mannurat ngarud nga ilokano, saan a makuna a compleat writer no di man la nagsurat wenno agsurat met iti maipapan iti masakbayan ti ilina, ti filipinas, kangrunaan ti kailokuan. saan la koma a ti napalabas ken ti agdama ti inna sursuraten tapno naan-anay kas fiksionista.

padasentay' man ketdi met nga agpayso.

mannurat.com 5/20/2005

mydinengdengs

diak ammo a di naigaggagara, idi impakitak ti set ti pictures nga ala iti kallabes a kombension ti gumil filipinas, kasla impakitak metten ti ladawan dagiti lutok a dinengdeng nga inlebbenko iti flickr.com. nabayag a lebbenkon dagidiay a pics ti dinengdeng wenno inabraw, planok nga ipanablaag a saggaysa a kaduana ti recipena wenno no kasanok a linuto ken no apay. diak met nasangsangon. sa ita naammuan ken nakitayon, hmmm... ala, kitaenyo lattan, a, dagiti pics, nga awanan captions. isarunokton dagiti recipena.

dinengdengSet

ala, kitaenyo lattan, a, dagiti pics, nga awanan captions. isarunokton dagiti recipena.

mannurat.com 5/17/2005

itlog

ipanablaagko man la biit daytoy...

naminsan a papanmi pannakiplasa (pannakitienda wenno pannakipalengke, plasa ti awagda iti mercado publico ditoy cagayan) ken ni baket, nakakitaak iti aglako iti itlog ti abuos wenno buos! ne, adda met gayam kastoy ditoy tuguegarao, aya, kunkunak man ket malagipko nga idiay 'yanmi diay nueva vizcaya, saan a mapakawan dagiti balay ti abuos ta no dummakkel bassiten, sunogendan nga alaen dagiti itlog ken larvae dagiti piman nga abuos. no manon a tawen a diak nakakita iti itlog ti abuos. wenno nakaraman. ubingak pay idi naudi. nalipatak pay ketdin ti ramannan, a.

isu gimmatangak ti kalalainganna. bassit laeng, pangramananan, aglalo ket nangina, ken amangan no siak met la ti mayat nga agsida ta di pay kano nakaramraman dagiti kabbalayko iti kastoy.

awan adu nga ado, inggisak lattan, a, daytoy itlog ti buosen. pinalabbaga wenno pinag-borwonko nga umuna ti bawang ken sibuyas, sako nilaokan iti bassit a nagalgalip a naluom a kamatis, sako impanen dagiti itlog ti abuos, kiwar a kiwar daytan agingga a siguradok a naluton ken medio namagan. agingga a kastoyen ti langana idi adawek:

buosS

naimas man, sika, ta nagetta. nagmayat man ti pannakapettak dagiti babassit nga itlog ken babassit pay nga abuos no inka ngalngalen nga ibulon iti inapuy! adda sabali nga angotna nga agat-abuos siempre ket nalabit alidukdukenka no naselanka wenno no damom ti agsida iti daytoy a delicacy.

not for the squeamish, hehehe!

ngem isarunokto man ditoy ti abal-abal ngarud pay! panawenna manen itan ditoy cagayan ta agtudotudon iti malem ket agruardan iti patpatalan, nupay di pay nagetta ta awan pay itlog iti tianda.

padaanan!

mannurat.com 5/16/2005

gumil convention 2005: sumagmamano a ladawan

diak metten masango nga ituloy daytay panangestoriak koma iti pannakigumilko, 'tay panagsublik a simmuso a kunak iti suso ni aran beach resort nga orig a paggugumilan dagiti gumugumil...

clesjimrvaS
CBR, JMP, RVA

agipabuyaak la ngaruden iti sumagmamano a pictures nga ala bayat ti panaggugumil ken ginnumil. pasensiakayon, sumagmamano la daytoy a ladawan, saan nga adu. manmano pay ketdi. di met rinanta ngamin ti nagpicture-picture idin. no laeng makalagip. awan pay ketdi ngamin napintas a camera a naitugot, daytay la nababa ti qualityna a kamera ti selpon daytoy naaramat isu a kastoy a saan unay a nalawag dagiti ladawan uray pay pinadaskon a niretoke iti photoshop.

pagan-anusanen, a.

balayS
"balay ti gumil"

(inramanko payen ditoy ti sumagmamano nga ala iti "balay ti gumil" iti agdama a sasaaden/kasasaadna. makaammokayon a mangipaay iti umiso a caption dagiti ladawanna. [update, 18 mayo 05: kayatko nga ilawlawag a daytoy "balay ti gumil" ket saan pay a nalpas wenno naipalpas, isu a kastoy ti langana. no makapudno dagiti politiko, nangruna ni mrs. marcos, a nagikarkari iti tulongda tapno malpasen ti balay, maituloyton ti konstruksionna.])

siripen ngarud ditoy dagiti ladawan (amin).

mannurat.com 5/12/2005

paliiw iti atila 2004-2005 iloko futuristic fiction contest, part 3

(Tuloyna)


DAGITI NAISALIP A SARITA ITI ATILA: PENNEK KEN DISMAYA

Makapabang-ar ti banag nga adu met a mannurattayo ti nangsungbat iti karit ti ATILA nga agsuratda man met iti naiduma a sarita, iti naiduma a panagsurat ken panangputar, naiduma a panangpulingling iti isip tapno maibagnos man ti pluma a mangikur-it kadagiti padas ken pagteng-Ilokano sadi Kailokuan iti masakbayan. Adda aganay a 20 a sarita ti naawat iti salip. Adu daytoyen, umanay met ngata daytoyen a panangamirisan wenno pakakitaan no ania met ti inalat ni Ilokano a mannurat iti Iloko iti futuristic (ken, ala, wen, science no science) fiction. No ania met ti inda nasirmata wenno masirsirmata, kas creative writers ken literary artists, iti agdama ti/iti masakbayan ken iti masakbayan ti/iti agdama.

Kasta unay ti gagarko idi rugiakon ti agbasa kadagiti entry. Apo, kunkunak, adda ngata kadagitoyen ‘tay sarita a makapudno ket iti kamaudiananna, addan mabalin a maawagan, ken ipalangguad pay ketdin, kas “THE Iloko Futuristic Fiction” iti Literatura a Samtoy? Sapay koma ta adda ken addan tapno maipaneknek a di met latta maudi ken paudi ni mannurat nga Ilokano iti Iloko iti genre a pagturturayan metten ti sumagmamano a mannurat a Tagalog iti Tagalog ken English ken uray pay mannurat nga Ilokano iti English (kas ken ni Apo Gregorio Brillantes).

Naglimog a pannakadismaya ken pannakapnek ti simmuknor kaniak iti basbasaek ken idi nabasakon ken idi ulitek ken ulitek manen a basaen dagiti 20 a “puturistiko” a sarita. Iti nagbatayak a criteria ti panagpilik, maysa, wenno dua, mabalin met a tallo wenno uppat, la ngata a sarita ti nakatungpal ken makatungpal iti man naited nga annuroten ti salip (a nasken a maipapan kadagiti Ilokano, mailugar iti Filipinas kangrunaan iti Kailokuan, kdpy) wenno iti istrikto a requisito ken rationale ti maysa a future fiction, wenno science fiction no isu. Adda ketdi maysa a naisangsangayan a sarita a nakapnekak la unay ken nangagas iti amin a pannakadismayak kadagiti dadduma a sarita (natakuatak iti agangay a saan nga arbitrario wenno nairanrana la kaniak daytoy a pannakapnek ngem ketdi common kadakami amin a tallo a nagpaay a hurado ti salip!).

Maysa a common denominator ti kaaduan kadagiti entry ti banag nga inlugarda dagiti estoria wenno karakterda iti future ngem ti imasna, dagiti met events ti agdama ti imparang ken trinatarda. Saan man laeng a nagtawataw/nagdaliasat wenno nagwerret ti imahinasion dagiti autor a nangsirip iti teleskopio wenno mikroskopio a nakapokus iti agdama ti masakbayan, wenno limmugan man la koma iti maysa a kita ti time machine a bimmallasiw wenno nangitunda kadakuada iti masakbayan nga awanen ti inda koma pay pamurpurmotan iti agdama--a ti agdama koman ditoy (ti ita) ket maysan a napalabas--ta ti agdaman nga agdama ket isun ti masakbayan nga isu idi ti masakbayan ti napalabas nga agdamada. ‘Tay kunkunakon, iggem ida ti chauvinismo-ti/iti-agdama. Saanda a makaibbet, kas agpadpadas a future fictionist, iti pandiling ti agdama a bias ken status quo, saanda a maisina ti pammati ken nakem ken sirmatada kadagiti nadudog ken gasgas unayen nga archetypes ken motif ti/iti agdama nga agdama.

Ala, wen, mabalin nga irason: ngem ania ngarud no kastanto ken kastoyto latta met ni Ilokano, a kastanto ken kastoyto latta ti Kailokuan, a kastanto ken kastoyto latta ti Filipinas, uray man no pinullo, ginasuten a tawen ti napalabas manipud iti agdama. Wenno irikiar: dimo mabalin a puersaen ti panagbalbaliw, no sulasu, a, ket sulaidi, sulaita, sulaisunto latta. Wenno iringgor: ala, ket di met, aya, ti met laeng napalabas ken agdama ti tawa wenno darammuangan ti/iti napalabas, a ti pakasaritaan ken panarsaritaan ket maysa nga agud-uddog a siklo ken maulit-ulit a tao, lugar, pasamak?

Ngem yanna ngarud itan ‘tay ranta ti salip? Kangrunaanna, yanna ngarud itan ti bileg ti fiksion ken panagfikfiksion ni Ilokano a mannurat no di man laeng makaputar iti naidumduma a sarita wenno istoria babaen ti papanna wenno panagdaliasatna iti masakbayan? Apay a masakbayan kunana ket dagiti pay met laeng nabatina nga idea wenno situasion iti agdama ti makitana
iti masakbayan? Ala, wen, maulit-ulit ti napalabas iti man agdama wenno masakbayan ngem saan met, a, koma nga eksakto a replica wenno clone ti napalabas ti ipanmo manen iti masakbayan. Ala, a, ket, agsipud ta naikkanka la ngarud, kas mannurat a mammarsua ken mammataud, iti lisensia nga agduktal, agimbento, agpartuat, agay-ayam ti isipna, ay, ket nawaya, a, latta koma nga agsuratka a saan a kontrolado ti prejudice wenno chauvinismo ti/iti agdama!

Adu met dagiti naisalip maipapan iti pammati ken panamati a nainrelihionan man wenno non-sectarian. Ket kas maexpektar kadagiti kastoy a tema, saan a maliklikan ti social commentary a bugas ti sarita ket siempre adda dita dagitay karakter a mabalin a padi, pastor, daulo ti kulto, self-professed a rabbi wenno mesias wenno pseudo a profeta nga ikarkarigatan ti autor a
pagbalinen a kasla bannuar, martir, mannubbot. Ket dagitoy a karakter, kas maexpektar, addada kas moralista a contra kadagiti rinuker iti gimong, iti govierno, iti simbaan; kasta met iti hegemonia, iti humanismo, iti nihilismo, iti extentialismo, iti absurdismo, etc, etc. Kaaduanna, kas maexpektar manen, a ti la sermon wenno litania ti reklamoda ti agadu ket agbanag a panangaskasaba laeng ti maipaayda iti bimmuli, nakapuspuskolen ti kaliona, a sociedad wenno
order wenno dispensasion.

Ti lagidawek kadagitoy, napilpilit ti panangi-situate ken panangilugarda iti bagbagida iti future. Manen, sibabasol ti dadduma kadagitoy iti kimmaratay iti bukotda a bakes ti/iti agdama. Nangruna dagitay sarita nga apocaliptiko la unay nga adda maysa a karakter a kasla profeta a mamalballaag kadagiti dumteng a nakaam-amak ken nakaam-ames a didigra iti lubong ken mamakpakdaar iti pannakaukom ken iti yuumay manen ti Mannubbot. Ngem ania koma ti baro ken kabarbaro kadagitoy? Nabayagen ti kaadda dagiti doomsayers ken makunkuna a doomsday prophets iti amin a paset ti lubong. Adun dagiti sekta ken kulto a millenarian a nagikaskasaba, nagipadpadles iti kanibusanan ti lubong, iti pannakaungaw dagiti nacion ken pannakaukom dagiti managbasol a tao. Ket ania koma ti kabarbaro no ipan man latta idan iti masakbayan ket isu la nga isu met dagiti ibambando ken ikaskasabada maipapan iti panungpalan ken kanibusanan? Kangrunaanna pay, yanna ngay ditan ‘tay pakaseknan met ni Ilokano ken ti Kailokuan, kas panangtungpal koma iti dawat ti salip? Ala, wen, ti problema ti lubong, ti problema ti kararua, ti parikut nga spiritual, ket problema met laeng ni Ilokano, parikut met laeng iti Kailokuan, universal daytoy a pakaseknan ken pakasikoran. Ngem manen, apay koma nga ipatingga wenno limitaran dita ti wayawaya ken pannakabalin kas creative writer nga Ilokano—uray man pay maipapan iti relihion koma, awan kadi ngatan ti sabali, naisabsabali a mabalin a putaren iti biag/kabibiag/panagbiag ni Ilokano mainaig iti pammati ken masakbayan? Kas mamannurat, kas fiksionista, saan a pakadillawan nga agbalintayo a kasla profeta wenno visionario wenno mistico a makatan-aw ken makaipalnaad kadagiti mapagteng iti masakbayan ngem saan met, a, koma bin-ig a prediction a Biblical a naadaw kada Profeta Daniel wenno Apostol Juan, wenno socio-religious commentary, a ngayakngak ti maysa a di maidandaneng ken maum-umsi laeng a doomsayer wenno doomsday prophet!

Top 10: Pili ken Panagpili

Iti umuna pay laeng a panangpalabasko kadagiti 20 a sarita, natinongkon a dagus dagiti ilistak a kas umuna a sangapulo mabalbalin wenno mabalinen. Iti maikadua, maikatlo a panagbasa, saan a nagbaliw ti opinionko kadagiti sangapulo nga inlasinko, iti laeng ranggo ti nagdudumaanda, a mabalin nga agbalin, mabalin, mabalbalinen, ken balbalinenen. Iti naminsan pay a panangpalabas, dagitin sumaganad ti pinal a kangatuan a sangapulo a pilik, numero uno agpababa:

  1. “Decreto Numero Trece” ni Salvador T. Arte
  2. “Kulintaba” ni Illo Minado
  3. “Palimed ti Paraiso: iti Bangir a Rupa ti Sierra Madre” ni demilaP it orbiL
  4. “Ni Lakay Asseng, ti GUMIL, ken ti Sangaili” ni Sadiri Kuyuyot Salamangka
  5. “Ama Abraham Parsua, Iti Maika-90 a Panangkasangayna iti Tawen 2054” ni Frank Wasder
  6. “Ti Babak ni Jamal” ni Julian Madarang
  7. “Bro. Orly: Mangaskasaba” ni Zharish Lei Genesis
  8. “Grasia Idi, Ita ken iti Agnanayon” ni E.D. Konserbasion
  9. “Dung-aw ti Pannakaungaw” ni P. N. Ngukom
  10. “Ti Dallang, ti Pakkong ken ti Tallak” ni Sagada del Pilar

(Adda tuloyna, padaanan...)

mannurat.com 5/06/2005

paliiw iti atila 2004-2005 iloko futuristic fiction contest, part 2

(tuloyna)

TI SCIENCE FICTION ITI LITERATURA ILOKO: MAYSA A PALIIW, MAYSA A PANANGTILIW

Ket, wen, kabarbaro daytoy puturistiko a sarita ken ni mannurat nga Ilokano iti Iloko. Ngem no science fiction ti pagsasaritaan, addadan mannurattayo a nangusat itoy a genre, nupay manmano a talaga. Ti malagipko a kangrunaan a nangyam-ammo ken nangitandudo ket awan sabali no di ni Apo Juan S.P. Hidalgo Jr. babaen ti novelitana a "Bileg" (nagaramat sa iti penname ditoy, no diak agriro ket "Juliet Zamora" ti inusarna) a maipapan iti maysa a sientista nga Ilokano a nakatakuat wenno agad-adal iti nangato a pagsiriban/pannakaammo/pannakabalin manipud kadagiti extra terrestrial; kasta met ti saritana maipapan iti maysa nga ubing a babai manipud iti maysa a highly advanced technological ken highly intelligent a planeta (wenno ti bulan sa ketdi, diak malagipen, ta kasla ti titulo ti sarita ket “Ti Ubing Ti Bulan” (?) a mabalin a naggapu iti bulan ti karkarna nga ubing?); ken, siempre, ti nobela ni Apo JSPHJR a "Tomana" a naka-setting iti maysa a kasla post-nuclear war, post-apocalyptic a timmaud nga isla a ti geography wenno topographyna ket porma wenno langa ti tao. Naipangruna kadagitoy nga obra ni Apo Hidalgo ti bileg ti isip, ti higher learning/knowledge, enlightenment a kasla nagtugmok/nagkaysa a konsepto-praxis ti pisiolohikal-pisikal-mistikal-cosmic a birtud ken puersa; wenno ti kaadda dagiti highly intelligent a pinarsua (saan la a scientifically wenno technologically ngem kangrunaanna physically/physiologically/mentally, ala-puersa/galinggaling ti maysa a Jedi Master a nasanay iti umno a samay ti "The Force" no iti “Star Wars” koma ni George Lucas) a nalaing/master iti mind control, addaan telekenetic powers, addaan naisangayan a cosmic powers, manipud iti sabali a lugar wenno dimension iti uniberso.

Mairaman met ditoy dagiti sarita idi 1960s ken 1970s (a malagipko, kas nakabasa iti sumagmamano a daan a kopia ti Bannawag) kas kada da Appo Mariano U. Foronda (“Mision Numero 9”), Jose A. Bragado (“Android”). Awan pay nabasak iti 1980s ken 1990s (ngem diak ketdi kunaen nga awan, mabalin nga adda, ta diak met pay naukag amin a Bannawag kadagita a dekada). Iti agdama a dekada, kangrunaan ditoyen ti sarita ken ababa a novela ni Apo Joel B. Manuel (“Kayumanggi ti Lawag ti Layap,” “Aligagaw iti Law-ang”). Kadagiti obra ni Apo Manuel, a maysa a maestro iti fisika ket kunaek ngarud a maysa a certificado a sientista, mapatalgedan ‘tay kunkunak a saan a masapul wenno naynay a futuristic ti maysa a science fiction. Ta daytoy sarita ken novelita ni Apo Manuel ket garantisado a science fiction ngem napagteng ken nailugarda iti agdama a panawen, saan nga iti masakbayan.

Iti bukodko a biang, padpadasek met no kua ti agsurat iti kunaek a science fiction nga Iloko. Idi naladaw a 1980s ken nasapa a 1990s, kargetko idi ti agputarputar iti sarsarita ken is-iskrip ti komiks maipapan iti computers, artificial intelligence, global warming, nuclear arms race, nuclear war, post-nuclear war, aliens, robots, space travel ken no ania la ditan nga impluensia wenno epekto ti panagbasbasak idi kadagiti Tagalog komiks magasin a scifi/fantasy (kas iti nakasiksikat idi a Speed Komiks a nakaipablaakak met iti sumagmamano nga story ideak [mabalin idi nga agipatulod dagiti readers iti idea a mayaramidan iti iskrip ken maipablis ti nasao a komiks magasin]) ken sumagmamano nga obra da H.G. Wells, Jules Verne, Isaac Asimov, Ray Bradbury. Malagipko nga addan sa idi lima a sarita ken maysa a lima-a-paset a novelita maipapan kadagitoy a tema ti insumitek iti editorial ti Bannawag. Ngem piman, awan ti pimmasa kadagitoy. Idi kuan idi arintaposenen ti 2003, rinitubarko ti maysa a nabati a sarita a kadua dagidi di nakapasa a “scifi” a saritak idi 1990s (napukawkon ti manuskrito dagitoy a sarita malaksid iti maysa, sayang). Intedko manen iti Bannawag ket naipablaak met, isu daytoy ti “Panungpalan” a rimmuar iti Nobiembre 24, 2003 nga isyu. Scifi ngata met, a, daytoy a sarita. Ken futuristic, a, ngata ta post-nuclear war, post-apocalyptic met.

Kagiddan dagiti insumitek a sarita iti Bannawag, nagitedak met iti umarngi a kita ti sarita iti Liwayway iti benneg ti “Bagong Manunulat” ket adda nakalusot a maysa, ti “Ang Programa ni Niko” a naipablaak iti Agosto 30, 1993 nga isyu. Diak ammo no maikari a scifi daytoy a sarita, a maipapan iti dua a computer programmers a nagribal iti ayat ti maysa nga napusaksak nga Ilokana, a daydiay maysa, ni Niko, Hapones a programmer ket nagaramid iti programa nga inruknoyna iti ay-ayatenna, nga isu met ti pinanggep a dadaelen ti karibalna a baro a nagbanag iti naames a kanibusanan daytoy. Siguro ket science fiction met daytoy? Ngata, a. Ngem saan ketdi a futuristic.

Kayatko nga ibunannag ditoy dagiti simngay a parikutko iti padpadasli-barbarengli a panagputarko iti kunaek a science fiction. A mabalin a sapasap wenno general a pakarikutan dagiti mannurat nga Ilokano nga agpadas met koma nga agsurat iti science fiction, wenno future fiction no isu.

Kangrunaan ditoyen ti question, no ania kadi ti suratem—sika kas Ilokano ken kas Filipino a mannurat—agsuratka kadi kadagiti tao, lugar, pasamak a saan met nga Ilokano wenno Filipino dagiti kangrunaan a karaktermo ken saan met a teknolohia nga Ilokano wenno Pinoy ti dakamatem wenno talanggutangem? Umanay kadi ngatan a makuna nga Iloko/Ilokano Science Fiction no ti aramatem ket lengguahe nga Iloko idinto a ganggannaet met, aliens pay ketdin, dagiti karaktermo? Ket umanay kadi ngata metten a makuna nga Iloko Science Fiction ti sinuratmo no nagusarka kadagiti Ilokano a sientista, Ilokano nga imbentor, Ilokano nga astronaut, Ilokano nga adventurer? Ania kadi ngata ti pakabuklan wenno ramen wenno masapsapul ti maysa a sinurat tapno laeng makatungpal ken makapudno daytoy, awanan kuestion, awanan rituer, kas “Iloko Science Fiction?”

Kuestion ngaruden ni Apo Dalisay, nga uray man no naglawlawatka kadagiti saysayans ken tekteklodyi, kabaruanan a ramramit ken advanced a luglugar ken panagbiag, yanna kano ngay dita ti realidad ken essence ti kina-Pinoy? “… Where’s the Filipino-ness then in the concerns or at least the sensibility of the piece?” saludsod ni Apo Dalisay.

Kas koma no ti ranta ket kina-Ilokano wenno kina-Filipino ti kayat a trataren iti maysa a science/future fiction, kasanom nga iparang realistically, credibly, logically ti maysa a kabaruanan ken highly advanced a sociedad wenno lubong ni Ilokano no nalawag a monopolio met ti Laud wenno Lumaud dagiti ti scientific/technological a kinalaing ken kinadur-as? Kasanom nga iparang iti nakail-Ilokano a kontexto a di nakadidillaw a conformist wenno chauvinist iti monolithic a teknolohia ti Laud? Umanay kadi ngatan nga ibaga ti itataudto dagiti henio a scientist ken industrialist nga Ilokano a mangbalbaliw iti teknolohia ti lubong? Umanay kadi ngata nga itandudo nga addanto matakuatan a kabambantayan iti Kailokuan a pakaminasan iti kaaduan pay laeng a deposito ti diamante wenno platinum iti sangalubongan? Wenno baybay iti Ilokos wenno Cagayan a kaaduan ken kadarisayan pay laeng a deposito ti deuterium iti sangalubongan inton maabbatanen dagiti bubon ti lana iti lubong? Nga isunto metten ti pagbaknangan unay ti Filipinas kangrunaan ti Kailokuan? Mabalin met ngata latta. Basta nakappapati ti panangsurat.

Nakappapati. Manen, nakarigrigat ti agsurat iti nakappapati a fiksion. Fiksion ngarud santo pay la nakappapati. Santo pay la fiksion a science. Ngem no patien a mirror of life ti fiksion kas panangsurot iti pammati a mimesis ni Aristotle a ti arte ken literatura ket imitasion laeng ti biag, rebbengna ngarud a nakappapati, true-to-life. Kasta met laeng, a, iti science fiction, nakappapati latta ti panagsurat uray pay no di nakapapati ti suraten. Kayatko a sawen, saan a nasken a propesionalka a sayantis tapno makasuratka iti nakappapati a sarita a naibatay ken agbatbatay iti science. Kas kunkunadan, saan a nasken a matayka nga umuna tapno makasuratka iti maipapan iti patay.

Daytay science fiction nga obra, iti man sarita, novela wenno pelicula, makuna a nagballigi no nakanatnatural ti annayas ti taray wenno developmentna a saan a nakadidillaw nga agkarkarapkap wenno agkarkarawa iti inna ibaga wenno ilawlawag maipapan iti kupikopna a science. No koma science a fiksion, a, ket ngarud base koma iti realistiko a science ken technology a saan ketdi metten nga iti imposible wenno incredible a bambanag ti fantasia wenno magic. Kas imbatad ti maysa a scifi critic: “science fiction works when you don't notice, or question, the science.” 7 Kayatna a sawen, nakappapati, natural, logical. Saan nga agtutunnal ti plastarna wenno didaktiko ti estilo ti pannakaiparang wenno pannakaibinsa dagiti scientific wenno technical a paset wenno gupitna.

Ibilangko a maysa a naballigi a science fiction ti sarita/novela/pelicula a “Flowers for Algernon” ni Daniel Keyes ta nakanatnatural ti taray ti story nga awan ti elitista wenno chauvinistic a panangiparangarang iti science wenno technology. Nakapapati daytoy a pakasaritaan ti maysa a mentally retarded a lalaki, nga ineksperimento dagiti sientista ket nagbalin a genius sa idi kuan nagsubli a retarded ta saan a nagballigi ti eksperimento. Mabalin met nga iraman dagiti sinurat da H. G. Wells (kas iti “War of the Worlds,” ken “The Time Machine”) ken Jules Verne (“Journey to the Center of the Earth,” “20,000 Leagues Under the Sea,” “Master of the World”) kas naballigi nga opus iti science fiction ta nupay ti dadduma kadagitoy ket adda pagkafantasticona, laglagipen a nasurat dagitoy idi maika-18 ken maika-19 a sigsiglo a pakakitaan iti kasariwawek a talaga ti fictive imagination dagitoy a mannurat ket saan a magatadan ti importansia ken impluensia dagitoy a sinurat ta mairaman dagitoy kas pioneers iti scifi genre.

Uray dagiti kas iti obra ni Michael Crichton, nupay madasig a comersial a fiksion, kas koma iti “Sphere,” “Jurassic Park,” ken “Lost World” nga agpapada a bestsellers kas libro ken box office hits kas pelicula, ket makuna a naballigi a science fiction ta malinglingay, maarakattot, mapikapikka a mangbasa ket dim’ no kua unayen a kuestionaren ti scienceda.

Iti met pelicula a scifi, kadagiti sumagmamano a nabuyakon, ibilangko nga ehemplo ti naballigian a scifi ti “The Bicentennial Man” a maipapan iti maysa a robot a bag-en a kayatna ti agbalin a naan-anay a tao ket iti udina, kalpasan ti dua gasut a tawen ket nagballigi ngem isu metten ti inna ipapatay—kas tao; ti “Gattaca” ken ti “The 6th Day” nga agpada a maipapan iti human cloning ken genetic engineering; ti “Blade Runner” a maipapan met laeng iti cloning, genetic engineering, robotics; ti “Minority Report” ken ti “Artificial Intelligence” a nupay napnapno iti gizmos ket convincing met ti adda a scienceda; ken ti “Matrix” trilogy a nupay nairanta a hyper unay ti teknolohiana ta dagitoy ngarud a visual effects ti pangguyugoyna kas big-budgeted a commercial film, credible met ketdi ti science ken philosopyna.

Addanto met koma ngarud masurattayo iti Literatura Iloko a kakastoy. Saantayonto koma metten a pagparikutan no kasano nga isiki wenno i-justify ken ilungalong ti kina-Ilokano ken/wenno kina-Filipino. Saan a parikut dayta ta kas iti agdama nga addan ni Ilokano iti amin a paset, amin a suli, amin ginget iti lubong, adda ken addanto met latta, a, ni Ilokano iti uray sadino a bulan, planeta, asteroid, bituen, level, dimension, espasio, oras, panawen. Ket kadagita a yanna wenno papanan ken pappapananna, nakaad-adu ti mabalin a masurat ken isurat. Adda aminen dita ket addan ken ni Ilokano a science/future fictionist ti waya ken rebbengen a mangsurat, mangparnuay, mangparsua, mangpartuat, mangbukel.



(Sumaruno: DAGITI NAISALIP A SARITA ITI ATILA: PENNEK KEN DISMAYA)




NOTA:

7. Martin Farncombe, iti maysa nga artikulona iti allscifi.com

mannurat.com 5/03/2005

'tay paliiwko iti atila 2004-2005 iloko futuristic fiction contest, part 1

man ta ipanko man pay ditoy ti umuna a dua a paset ti sursuratek a paliiwko iti napalabas a pasalip ti atila iti puturistiko a sarita iti iloko. adda ngamin dagiti agkidkiddaw iti no ania ti makunak, kas maysa kadagiti nakipagpili kadagiti nangabak a sarita. ala, ditoyko aminen nga ibaga ti adda a maibagak.

adtoy ngaruden:

Puturitisko a Sarita nga Iloko: Ni Agdama a Mannurat nga Ilokano a Nangpadas a Nangsirmata iti Agdama ti/iti Masakbayan ken iti Masakbayan ti/iti Agdama

Iti bagi/kababagi ti kontemporario wenno uray naglabas nga era ti Literatura Iloko, makuna a kabarbaro a parang, baro a genre daytoy puturistiko a sarita wenno fiksion ta manmano wenno awan pay ketdi (ti ammok) ti nangpadas wenno agpadpadas a mannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Iloko nga ageksperimento itoy a genre. Saanko pay ketdi a nabasa amin a sinuratan dagiti Ilokano a mannurat iti Iloko, mabalin nga addan nangisurat iti kastoy a tipo wenno langa ti fiksion.1 Makunak ketdi daytoy iti istrikto a panangted iti umiso a depinision ti masao a futuristic fiction wenno iti fiksion a mailugar ken mapasamak a posible ken nakappapati (credible ken convincing) iti masakbayan, 25, 50, 100 wenno ad-adu pay a tawen manipud iti agdama. Ti kayatko nga iparangarang ditoy ket maiduma koma ti futuristic fiction iti mas popular wenno am-ammo a genre a science fiction. Nupay kaaduan a nasurat wenno masursurat a science fiction iti agduduma a medium (sarita, novela, drama, pelicula) ket nailugar wenno masarakan iti masakbayan, saanna met ngamin a kayat a sawenen a no futuristic fiction kunam ket synonymous daytan iti science fiction. Iti bukodko a panirigan, saan met ket a bin-ig la a science wenno technology ti mangbukel iti biag/panagbiag iti masakbayan wenno iti maysa a puturistiko a sociedad. Maysa laeng ti siensia wenno teknolohia kadagiti adu a paset wenno component a mangbukel/mangbukbukel ken mangsalsalimetmet ken mangtagtaginayon iti maysa a gimong wenno lubong (world). Ngarud, iti maysa a masao a puturistiko a fiksion, saan a nasisita ken saan a nasken a science ken/wenno technology amin ti mangbukel iti biag/panagbiag; saan laeng a scientific, saan laeng a highly advanced a technological a bambanag wenno pakasikoran ti nasken a maiparang wenno maukarkar a tema—saan a masapul nga i-define ti futuristic fiction kas science fiction nupay mabalin nga awagan kas futuristic ti maysa a science fiction nga obra.


FUTURISTIC FICTION VS. SCIENCE FICTION

No ibagatay’ a futuristic fiction, saan a nasken a maipapan iti moderno/ultramoderno a biag/panagbiag a maipangruna iti advanced technology. Ta no science fiction ket saan laeng met a pasig wenno bin-ig a future ket ti yanna, mabalin met daytoy ti agnaed wenno agtalimudok iti sadino man ken ania man a padapada iti napalabas, agdama, masakbayan.

Ket no futuristic a sarita, posible met a saan la nga iti masakbayan nga agtaeng wenno aguddog ti pakasaritaan ken panarsaritaanna ngem ketdi kabalinanna ti agsubli iti napalabas wenno dumaw-as iti agdama. Wen, a, ta adda kad' ngarud, aya, masakbayan no awan nga umuna ti napalabas ken agdama? Ti masakbayan ket bunga met laeng ti napalabas ken agdama. Mabalin met nga adtoy latta nga agbati iti agdama ken agtultuloy iti masakabyan. Kas koma iti laengen iti pakasaritaan, iti Philippine history kas pagarigan, kas kuna daydi nationalist historian Apo Renato Constantino a ti historia ti Filipino, ti pakasaritaan ti kolonial ken neokolonial a Filipino ket isu nga la nga isu, maysa nga agtultuloy a napalabas iti agdama ken mabalin nga uray iti masungad, the continuing past, kunana man. Wen man, ta pagsasao la ngarud a "history repeats itself..." maulit-ulit ti pakasaritaan, agud-uddog a siklo laeng, agsublisubli, mapan, agawid, agawid, mapan. Ket no science met la wenno teknolohia ti mapagsasaritaan wenno masarita/mafiksion, saan a naken a futuristic, apay ket mabalinmo met ti agsurat iti kas koma iti kontemporario a science maipapan iti cloning wenno genetic engineering wormhole wenno artificial intelligence iti agdama a diskurso ti/iti agdama; wenno no kayatmo, iti napalabas, iti science idi nagkauna a tiempo da Galileo, Ptolemy, Copernicus, Newton idi kadisdiskubreda dagiti duktalda (ngem no science kunam, wenno physics, ngamin ket timeless dayta, saan a duog, saan a barbaro, omnipresent a makuna, adda la dita a nadiskubre, madisdiskubre, madiskubrento)—wenno uray man pay ti primitivo a teknolohia ti Cro-Magnon Man wenno Java Man wenno dagiti prehistoric a homo sapiens iti Tanap ti Cagayan wenno kadagiti rukib ti Palawan, ket mayat latta.

Ngem no kursunadam la unay nga i-futurize, uray man pay ngarud koma no kasta, no mapagsasaritaan ti komposision ken gupit ti futuristic fiction, saan met koma a bin-ig a tao, lugar, pasamak iti napalabas wenno iti agdama ti pakabuklan ti saritaen nga i-situate wenno i-locate wenno i-substitute ketdi metten iti masakbayan. Saan man a makapnek a maawagan kas futuristic no imbagam a ti tawen wenno tawen itan iti saritam ket 2025 wenno 2055 wenno 2099 samonto met la iparparang dagiti adda iti napalabas wenno agdama a napaspasamaken wenno mapaspasamak nga awan man laeng naipakita wenno naiparikna a panagbalbaliw wenno kabarbaro iti man idea wenno konsepto wenno construct a nainpolitikaan, nain-ekonomiaan, nainkulturaan, nainrelihionan, nainpilosopiaan, ken dadduma pay. Ken wen, pasetna a talaga ti nainteknolohiaan wenno nainsiensiaan a pakasaknaran.

Ngem manen, saan koma a concentrated wenno limited iti kabarbaro wenno advanced a teknolohia wenno siensia ti maysa a fiksion a puturistiko—saan koma naynay lattan a “moderno” wenno “ultramoderno” a biag/panagbiag. Kinapudnona, gasgas unayen daytoy termino a "modern," passe pay ketdin, nalpasen ti modernismo uray kadagitoy a panawen. Idi 19-kopongkopong, no ibagatay’ idi "moderno" ket kayatna a sawen "advanced" ken something nga adda/addanto iti masakbayan. Itan, kasla saanen a mainugot a sawentayo ti “moderno” ta ti taltalanggutangentay' idi a future a pertaining iti moderno ket isun ti ita, isun ti agdama. Ti ketdi adda itan, no patientayo dagiti pilosopo ken teorista, ket postmodernismo. Nalpasen ti modernismo. Komplikado a konsepto daytoy postmodernismo. Kompormi ditan a pakayaplikaranna. Awan ti definitivo a definision wenno koma standard a teoriana a masursurot wenno mapatpati. Kinapudnona ket itan dandani pay ketdin agpaso wenno aglaos ti konsepto a postmodern, ta no dadduma maab-abuso daytoy a konsepto iti man arte/literatura wenno iti kultura a popular. Ania ngarud ti sumarunon? Post-postmodern?

Manen, ibatadko ngarud a saanak man a mapnek wenno maallukoy kadagiti “futuristic” a sarita nga uray no technically ket situated wenno napagteng iti masakbayan, ket ti met latta naturalda wenno lablabidenda ket nakapatpatak a dagiti isyu wenno trends iti agdama. Dagitoy ket makuna a conformist wenno biased la unay iti orthodox nga agdama. Awagak daytoy a praktis iti chauvinismo-ti/iti-agdama. Saan a makaruk-at ni agpadpadas a futuristic fictionist iti kasla nakaikursonganna nga agdama, saanna a maiwaksi ti pokus wenno atensionna iti agdama a construct ken dimension a patien ken yanna iti agdama, tapno koma nawaya a makapagbayanggudaw ken makapagsukisok met iti masakbayan nga awan ti bias ti agdama ket iti kasta inna ma-harness ti kinalapusanan ken pannakabalin ti fictive imagination ti maysa a creative writer ket iti kasta makasurat iti pudpudno a puturistiko a fiksion.


FUTURISTIC FICTION: TI PASALIP TI ATILA KEN TI PASALIP TI PALANCA

Idi konsultaennak ti sponsor ti Art Tolentino Ignacio Literary Awards (ATILA) no ania ti maisingasingko a sumaruno a mapagsasalipan iti ATILA, diak nagpangadua, ta nabayagen nga uk-ukopan ti isipko, imbagak a dagus ti futuristic fiction ta awan pay ti kastoy a salip iti Iloko, kunak, a kas iti baro a kategoria ti ababa a sarita a Filipino ken English a linuktan ti Palanca Awards idi 2000. Padasentay’ man met, kunak, ti agduktal kadagiti fiksionista iti Iloko a mannurat nga Ilokano a makabael ken makadaer a mangsango iti kari wenno ballaag ti masakbayan, nadagem man wenno naragsak, dystopian man wenno utopian. Padasentay’ man ketdi a kariten ni mannurat nga Ilokano a mangsirmata iti future, pagbalinentay’ man ketdi a kasla psychic, visionario, profeta, inventor, sientista, pilosofo, wenno henio, a mangpadas a mangabel wenno mangparsua iti naiduma a lubong wenno sociedad ni Ilokano iti Ilokandia iti 20, 30, 50, 100 wenno nasursurok pay a tawtawen manipud iti agdama nga agdama.

Isu a iti binukelmi a pagannurotan, naiganetget ngarud a ti isalip a sarita ket agwerret kadagiti tao, lugar ken pasamak iti masakbayan, iti sumaruno a 25 wenno 50 wenno 100 a tawen manipud iti agdama. Nasken a maipapan kadagiti Ilokano, mailugar ken mapasamak iti Filipinas kangrunaan iti Kailokuan, ti putaren a sarita. Saan a nasken a maipapan iti siensia wenno teknolohia ti tema wenno pakabuklan ti sarita, ketdi, maipangruna a matratar ti kultural, sosial, politikal-ideolohikal, ekonomikal wenno uray nainrelihionan a kasasaad ni Ilokano wenno ti Kailokuan iti masakbayan. Nupay kasta, no saan a maliklikan a mataked ti siensia wenno teknolohia mainaig kadagiti naagapad a kasasaad, saan koma nga agtinnag a bin-ig a science fiction ti sarita.” 2

Inspired daytoy ti annuroten ti Palanca Awards a ti sarita a maisalip “should present a scenario of the future Filipino and the country.” Inggunamgunam laeng ti ATILA a nasken a maipapan kadagiti Ilokano ken mailugar ken mapasamak iti Filipinas kangrunaan iti Kailokuan, ken no mabalin a saan koma a puro wenno bin-ig a science fiction.

No apay a kastoy ti insingasingko a maysa a clause ti pasalip ti ATILA 2004-2005, a saan koma a mapagbiddutan a ti masasao a futuristic fiction ket isu met laeng ti makunkuna a science fiction, ket gapu iti napasamak wenno mapaspasamak iti futuristic fiction category ti Palanca Awards, partikular iti Filipino division ti nasao a salip idi 2004, nga awan ti pinangabakda nga entry ta kas naisayangguseng, agarup bin-ig met kanon a science fiction dagiti entry imbes a futuristic ket saan a pinakawan daytoy dagiti naghurado iti dayta a tawen ti salip.

Kayatko a sigkayen-rebisaren ditoy ti makunak iti kaso ti Palanca futuristic fiction category, Filipino division, nga impostek iti blogko3 idi Setiembre 2004:

Ibingayko man laeng ti nanumo a paliiwko, kas nakabasa iti kaaduannan kadagiti winners a sarita iti daytoy a kategoria. Nasdaawak kadagiti dadduma a nangabak ta bin-ig met a postmodernist ti sinarsarita ken linawlawatda nga idea kada tema kada teoria. Adu pay ti agtinnag a purely science fiction a kaaduanna ket apocalyptic ken post-apocalyptic wenno uray eschatological a scenarios iti nakas-ang ken nadagem a paspasamak kalpasan kano ti gubgubat wenno dakes a bunga ti kabaruanan a teknolohia ken siensia (kas koma iti "Bagong Developments sa Pagbuo ng Mito ng Lungsod" ni Ricardo Fernando III). Adda pay maysa a saan sa met a masakbayan ti settingna, aglalo 'tay maysa a sarita maipapan iti tallo a babbai a naganak iti ikan, pusa ken bukel (mula)--nagtinnag a mestiso a postmodern con fantasy con folklore 'diay sarita ("Apokalipsis" ni Alvin Yapan)! Daytay met maysa ket kasla cinematic nga ala-David Lynch, ala-Terry Gilliam, ala-Tim Burton a surreal la unay ken indie a tipo ta maipapan kano iti pamilia a mangmangan iti daga ("Ang Pamilyang Kumakain ng Lupa" ni Khavn de la Cruz)! Saan met ngarud a nailawlawag no apay metten a daga ti kankanenda (adda adobo a daga, sarciado a daga, caldereta a daga, igado a daga) kadayta a panawen! Adda pay daytay sarita maipapan iti agina a nanggantsilio iti nakadakdakkel/nakalawlawa a doily ("Mr. Doily"ni Jimmuel Naval) a nangsallukob pay kano ketdin iti init! Fantastic man la unay!

Dagitoy ken dadduma pay (kas koma ti "Nostalgia"ni Alvin Yapan ken ti "Project: Eyod"ni Edgar Samar) ket awan met nakaikalkalakamikamanna iti realistiko a panagbiag wenno biag ni Pinoy wenno ti Filipinas iti masakbayan a panawen. Uray pay ngata no 50 wenno 100 a tawtawen ti madanonen manipud ita, saanto pay laeng a pantastiko wenno ultramoderno ti kasasaad ti biag ken panagbiag iti lubong, nangruna iti Filipinas, aglalo no saan met a mailawlawag koma dagiti teknikal-teknolohikal ken ekono-politikal a gapu ken makagapu.

No ad-adalen kasla manmano laeng ti nakatungpal iti pagannurotan ti Palanca iti suraten iti daytoy a kategoria a "should present a scenario of the future Filipino and the country."

Uray iti English division ti nasao a salip ti Palanca, kadagiti sumagmamano a nabasak a nangabak a sarita, nupay futuristic met a talaga, kaaduanna ti science fiction, kas koma iti “Virtual Center” ni Raissa Claire Rivera, “The Field”ni Adel Gabot, “Kaming Mga Seroks” ni David Hontiveros, wenno ti “Hollow Girl: A Romance” ni Dean Francis Alfar.

Kadagitoy a sarita, kasla awan sa pay ketdin iti umno a kontexto ti kina-Filipino wenno ti pagilian a Filipinas ta naartapanen iti advanced la unay a science ken technology a nakadidillaw a Western wenno American ket di nakappapati a maitutop iti maysa a pagilian kas iti Filipinas. Awanen ti notion wenno uray idea ditoy ti maysa a nacion ta nagbalinen a global wenno nagennegenneden ti lubong kadagiti teritorio a continental a cultural ken/wenno religious, wenno nagbalinen a naan-anay a maymaysa a world wenno realm ti amin a kasla panangpatalged iti lablabiden ni Jung a “collective unconscious.” Kas inkomento met laengen ni Palanca Hall of Famer ni Jose Y. Dalisay, iti/kadagiti masursurat iti futuristic fiction category ti Palanca: “But it takes more than a few gizmos and a touch of dystopia to create a convincing and compelling view of the future, especially the Filipino future as opposed to the American future or the Chinese future. Writers often evade this by creating a post-apocalyptic world where the concept of "nation" doesn’t mean a thing anymore—and perhaps that’s possible, but where’s the Filipino-ness then in the concerns or at least the sensibility of the piece?” 4

Ti imasna pay ngamin, kaaduan kadagiti mannurat a mannakisalip ken mannangabak ngamin iti Palanca ket ti lattan definisionda iti future fiction ket awan sabalin no di science fiction met laeng.

Kas pagarigan ni Timothy R. Montes (first prize winner ti saritana a “Turtle Season” iti English futuristic fiction idi 2001), iti salaysayna a “Literary Technophobia and the Case for Philippine Future Fiction” 5 a no sadino ket trinatarna ti pananglikliklik kano wenno “panagbuteng” dagiti mannurat a Pinoy nga agsursurat iti English nga agsurat iti/maipapan iti science iti fiksionda, a nakaigapuanan ti kaawan pay (laeng) ti makuna a Pinoy science fiction iti Phil Lit in English. Ket ken ni Montes, synonymous met ti future fiction iti science fiction, lalo idi kunaenna a “…to look forward is to unleash the imagination and to explore new styles to go with the creation of new worlds. Writers will have to confront the ghost of science or stealthily skirt around it… xxx … the setting up of (Palanca) Future Fiction is a cause for celebration for it encourages and legitimizes a new kind of writing which will release us from historical and quasi-historical fictional reportage. In science fiction there is an opportunity not only to extrapolate the present with the future…”

Kasta met laeng ken ni Baryon Tenson Posadas (3rd prize winner, English futuristic fiction 2002, iti saritana a “Mall”), iti maysa a salaysayna maipapan iti future fiction writing, manen, idinto a future fiction ti madakdakamat, agpadpada ti panagkitana iti future fiction ken science fiction, maymaysa ti langa ken/wenno panggep dagitoy. Kinunana: “Given that Philippine science fiction is doubly estranged, doubly invisible (it is marginal in the discourse of Philippine literature just as Philippine literature is marginal in the discourse of literatures in English), perhaps within it lie the tools to perceive the various invisibilities of the Philippine context. In the act of rendering the encounter with the yet absent experiences, perhaps the science fiction writer can simultaneously deploy his tools to render our own aliens, our own Others.” 6

Sabali man ti pagkitaanda dagitoy a mannurat, napintas ken napudno ketdi ti intensionda para iti irarang-ay pay koma ti genre a future/science fiction iti Philippine Literature. Ken ni Montes, isu daytoy ti imbagana a panawenen wenno gundawayen a rumuk-attayo kano iti inawaganna a “historical and quasi-historical fictional reportage.” Babaen ti panangsirarat wenno panangibaw-ingtayo iti isip ken plumatayo kadagiti tao, lugar, pasamak iti masakbayan, wenno iti siensia ken teknolohia ti masakbayan, amangan ta agbaliw kano met dagiti kita wenno tipo ti masursurat a sarita wenno fiksion ket saan lattan a maipapan iti duog a pakasaritaan wenno napalabas. Kastoy man ti paliiw ni Montes: “We have reached a point of literary exhaustion in dealing with history. From Rizal to Stevan Javellana to F. Sionil Jose we have been fixated on a backward-looking form of literature which plods along the route of realism. Like Lot's wife, our literature has turned itself into a pillar of salt.” Diak ammo no agpayso met ti kastoy iti Literatura Iloko, aglalo ita nga agraira metten dagiti makunkuna a historical a saritatayo (historical fiction wenno fictionized history, agpilikayon) a kasla pay ketdin non-fiction narratives laeng ngem kaykayatanda ketdi kadagiti salip, nangruna iti Iloko fiksion iti Palanca.

Kabayatanna, saan met ketdi amin a sarita (a winners) iti Palanca futuristic fiction ket malagidaw. Kadagiti nabasakon, adu met ti ibilangko a nakatungpal. Kas koma 'tay sarita maipapan iti pamilia a nagmula iti paria a natiliw ken naipreso (‘tay "Ampalaya" ni Reuel Molina Aguila, a 1st prize winner iti Filipino futuristic fiction idi 2001). Wen man, ta iti sarita, iti daydiay a panawen iti masakbayan, maipariten ti agmula iti paria (kas iti agdama a bawal wenno ilegal ti agmula iti marihuana) ken dadduma pay a mula a ti patente wenno rightsnan ket kukua wenno lisensiadon dagiti ganggannaet a multinational companies ket saanen a mabalin nga aramaten ti sabali. Realistic daydiay ket posible a mapagteng, ta mapaspasamakto pay ketdi itan ken iti naglabas babaen ti makunkuna a biopiracy (iggem ketdi itan dagiti Hapones ti patente ti paria!). Futuristic daytoy ket saan a nasisita a scientific ngem ad-adda ketdi pay a politikal.

Mabalin met nga inayon kas nakatungpal dagiti dadduma pay a Palanca winners a sarita a "Subterrania" ni Luis Joaquin Katigbak, “The Second Coming” ni Antonio Hidalgo, ken ti “Turtle Season” a mismo ni Montes (saan met a focused iti science daytoy a sarita ni Montes ngem ad-adda a political ken sikolohikal).

Kabayatanna pay, ti maysa a kunaek a klasika a sampol ti puturistiko a sarita ket ti sarita a "The Apollo Centennial" (Palanca 2nd prize winner idi 1972) ni Gregorio Brillantes, a maipapan iti sentenario ti pannakadanon dagiti astronoto nga Amerikano iti bulan. Puturistiko ket nakaay-ayat a sarita ta ti pay ketdin lengguahe iti dayta a panawen ket "Tagilocan"—naglaok a Tagalog ken Ilocano!

Ketdi, manen, imbilang ni Montes (iti salaysayna) a science fiction daytoy a Brillantes classic! Awan unay makuna a science wenno scientific a background ti sarita ta tipikal a Third World ti setting nupay adda ketdi dagiti baro/kabaruanan a lugan ken igam kas iti helidisc ken laser rifle. Ad-adda ketdi a politikal manen ta nadakamat latta dagiti kumatkattigid nga aglemlemmeng/agap-apon kadagiti kabakiran/kabambantayan a bumusbusor iti turay a nalawag a dictadorial wenno militaristic ken aso-aso latta ti Estados Unidos. Makitak a maysa a parody wenno satire daytoy a sarita iti agdama idi dispensasion (pre-martial rule ti Marcos regime).

Malaksid iti “Apollo Centennial,” adda pay dagiti sarita a nagabak iti Palanca iti naglabas a maibilang a futuristic ngem saan ketdi a scientific. Maysa ditoy ti “Mga Lamat sa Moog” ni Danilo A. Consomido a nangabak idi 1985 iti maikadua a premio. Politikal met laeng daytoy a sarita a maipapan iti maysa a koronel nga inapuntaran ti agdama a turay a military junta iti dayta a panawen, kas military governor iti Cagayan. Uray ti sarita a “Heartland” ni Dalisay a 1st prize winner idi 1982 ket mabalin nga awagan a futuristic ta fiksional a panangiparang daytoy iti tao, lugar, pasamak a saan a masarakan iti napalabas ken/wenno agdama a historiatayo ket mabalin laeng ngarud a mapagteng iti masakbayan. Ken kas iti sarita ni Consomido, militar ti agturayen iti dayta a panawen ket an-anupen ken ung-ungawenda dagiti rebelde a natibo kadagiti countrysides. Umarngi kadagitoy a sarita ti “Turtle Season” ni Montes ta adda met iti babaen ti martial rule ti gobierno. Adda maymaysa a situasion a common kadagitoy nga uppat a sarita—isu ti politikal a klima a no sadino ket tengngel ti military ti estado, ti rehimen ket adda iti ima ti military junta/dictatorship.

Palanca aside, mayat met nga eksampol pay dagitay sarita ni Roland Tolentino, kangrunaan ti “Robotics 349” ken ti "Philippines 20000, Ltd." Nupay postmodern ken scientific met dagitoy, saan ketdi nga agdadata nga angst wenno siksikolohikal a pakarikutan wenno alienasion a naisetting la iti masakbayan. Situated a talaga iti future ken iti realistiko a siensia ken teknolohia ken naka-Filfilipino a talaga ti setupna nupay adda laeng tatak nga Orwellian wenno Randian (Ayn Rand) dagiti nasao a sarita, nga addaan kadagiti umarngi a pagteng a totalitarian kas iti "1984" ken "Anthem," wenno kadagiti eksena iti obra da Philip K. Dick ken Isaac Asimov iti ultramoderno a biag/panagbiag.


(Adda tuloyna. Sumaruno: TI SCIENCE FICTION ITI LITERATURA ILOKO: MAYSA A PALIIW, MAYSA A PANANGTILIW ken DAGITI NAISALIP A SARITA ITI ATILA: PENNEK KEN DISMAYA)




DAGITI NOTA:

  1. Adda maysa a sarita idi 1960s ni Apo Dionisio Bulong a dagiti karakterna nga agawid idiay Cagayan manipud iti Manila ket nagluganda iti maysa a tren nga immusok sa pay iti maysa a tunnel iti kabambantayan ti Dalton Pass! Kunaek a puturistiko daytoy a sarita ni Apo Bulong ta agpapan ita a panawen awan pay ti tren wenno riles ti tren nga agpa-Cagayan nupay nabayagen a plano daytoy a proyekto. Mapasamakto pay leng ngarud iti masakbayan ti realidad ti agpa-Cagayan a sistema ti tren itoy a sarita. Maysa pay a nakalalagip a sarita ket ti “Maysa a Senario iti Kambas ti Masakbayan” ni Apo Prodie Gar. Padios a madasig met a puturistiko, nupay saan nga eksakto a ti masakbayan ken impintana iti kinaagdama ti panawen ti sarita ngem ketdi nageksperimento iti panagaramatna iti narativo a kasla saan pay a mapagteng ti sarita ngem mapasamakto pay laeng (dagiti verb nga inusarna ket future tense iti maikadua persona a puntodevista, kas koma “makitamto,” “magnakanto,” “maammuanto,” adda amin suffixna a “-to” dagiti verb.
  2. Maikatlo nga alagaden ti ATILA 2004-2005 Salip iti Puturistiko a Sarita
  3. http://mannurat.blogspot.com/2004/09/palanca-futuristic-fiction.html
  4. Manipud iti kolum ni Dalisay a Penman iti Setiembre 06, 2004 nga isyu ti Philippine Star
  5. Lektiur a naibasa idi Febrero 15, 2000 iti U.P. Mindanao

  6. “Standing on the Yellow Line,” introduction iti Issue 6/June 2004, “Writing the Future”ti Literatura Magazine, maysa nga online magazine