'tay paliiwko iti atila 2004-2005 iloko futuristic fiction contest, part 1

man ta ipanko man pay ditoy ti umuna a dua a paset ti sursuratek a paliiwko iti napalabas a pasalip ti atila iti puturistiko a sarita iti iloko. adda ngamin dagiti agkidkiddaw iti no ania ti makunak, kas maysa kadagiti nakipagpili kadagiti nangabak a sarita. ala, ditoyko aminen nga ibaga ti adda a maibagak.

adtoy ngaruden:

Puturitisko a Sarita nga Iloko: Ni Agdama a Mannurat nga Ilokano a Nangpadas a Nangsirmata iti Agdama ti/iti Masakbayan ken iti Masakbayan ti/iti Agdama

Iti bagi/kababagi ti kontemporario wenno uray naglabas nga era ti Literatura Iloko, makuna a kabarbaro a parang, baro a genre daytoy puturistiko a sarita wenno fiksion ta manmano wenno awan pay ketdi (ti ammok) ti nangpadas wenno agpadpadas a mannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Iloko nga ageksperimento itoy a genre. Saanko pay ketdi a nabasa amin a sinuratan dagiti Ilokano a mannurat iti Iloko, mabalin nga addan nangisurat iti kastoy a tipo wenno langa ti fiksion.¹ Makunak ketdi daytoy iti istrikto a panangted iti umiso a depinision ti masao a futuristic fiction wenno iti fiksion a mailugar ken mapasamak a posible ken nakappapati (credible ken convincing) iti masakbayan, 25, 50, 100 wenno ad-adu pay a tawen manipud iti agdama. Ti kayatko nga iparangarang ditoy ket maiduma koma ti futuristic fiction iti mas popular wenno am-ammo a genre a science fiction. Nupay kaaduan a nasurat wenno masursurat a science fiction iti agduduma a medium (sarita, novela, drama, pelicula) ket nailugar wenno masarakan iti masakbayan, saanna met ngamin a kayat a sawenen a no futuristic fiction kunam ket synonymous daytan iti science fiction. Iti bukodko a panirigan, saan met ket a bin-ig la a science wenno technology ti mangbukel iti biag/panagbiag iti masakbayan wenno iti maysa a puturistiko a sociedad. Maysa laeng ti siensia wenno teknolohia kadagiti adu a paset wenno component a mangbukel/mangbukbukel ken mangsalsalimetmet ken mangtagtaginayon iti maysa a gimong wenno lubong (world). Ngarud, iti maysa a masao a puturistiko a fiksion, saan a nasisita ken saan a nasken a science ken/wenno technology amin ti mangbukel iti biag/panagbiag; saan laeng a scientific, saan laeng a highly advanced a technological a bambanag wenno pakasikoran ti nasken a maiparang wenno maukarkar a tema—saan a masapul nga i-define ti futuristic fiction kas science fiction nupay mabalin nga awagan kas futuristic ti maysa a science fiction nga obra.

FUTURISTIC FICTION VS. SCIENCE FICTION

No ibagatay’ a futuristic fiction, saan a nasken a maipapan iti moderno/ultramoderno a biag/panagbiag a maipangruna iti advanced technology. Ta no science fiction ket saan laeng met a pasig wenno bin-ig a future ket ti yanna, mabalin met daytoy ti agnaed wenno agtalimudok iti sadino man ken ania man a padapada iti napalabas, agdama, masakbayan.

Ket no futuristic a sarita, posible met a saan la nga iti masakbayan nga agtaeng wenno aguddog ti pakasaritaan ken panarsaritaanna ngem ketdi kabalinanna ti agsubli iti napalabas wenno dumaw-as iti agdama. Wen, a, ta adda kad' ngarud, aya, masakbayan no awan nga umuna ti napalabas ken agdama? Ti masakbayan ket bunga met laeng ti napalabas ken agdama. Mabalin met nga adtoy latta nga agbati iti agdama ken agtultuloy iti masakabyan. Kas koma iti laengen iti pakasaritaan, iti Philippine history kas pagarigan, kas kuna daydi nationalist historian Apo Renato Constantino a ti historia ti Filipino, ti pakasaritaan ti kolonial ken neokolonial a Filipino ket isu nga la nga isu, maysa nga agtultuloy a napalabas iti agdama ken mabalin nga uray iti masungad, the continuing past, kunana man. Wen man, ta pagsasao la ngarud a "history repeats itself..." maulit-ulit ti pakasaritaan, agud-uddog a siklo laeng, agsublisubli, mapan, agawid, agawid, mapan. Ket no science met la wenno teknolohia ti mapagsasaritaan wenno masarita/mafiksion, saan a naken a futuristic, apay ket mabalinmo met ti agsurat iti kas koma iti kontemporario a science maipapan iti cloning wenno genetic engineering wormhole wenno artificial intelligence iti agdama a diskurso ti/iti agdama; wenno no kayatmo, iti napalabas, iti science idi nagkauna a tiempo da Galileo, Ptolemy, Copernicus, Newton idi kadisdiskubreda dagiti duktalda (ngem no science kunam, wenno physics, ngamin ket timeless dayta, saan a duog, saan a barbaro, omnipresent a makuna, adda la dita a nadiskubre, madisdiskubre, madiskubrento)—wenno uray man pay ti primitivo a teknolohia ti Cro-Magnon Man wenno Java Man wenno dagiti prehistoric a homo sapiens iti Tanap ti Cagayan wenno kadagiti rukib ti Palawan, ket mayat latta.

Ngem no kursunadam la unay nga i-futurize, uray man pay ngarud koma no kasta, no mapagsasaritaan ti komposision ken gupit ti futuristic fiction, saan met koma a bin-ig a tao, lugar, pasamak iti napalabas wenno iti agdama ti pakabuklan ti saritaen nga i-situate wenno i-locate wenno i-substitute ketdi metten iti masakbayan. Saan man a makapnek a maawagan kas futuristic no imbagam a ti tawen wenno tawen itan iti saritam ket 2025 wenno 2055 wenno 2099 samonto met la iparparang dagiti adda iti napalabas wenno agdama a napaspasamaken wenno mapaspasamak nga awan man laeng naipakita wenno naiparikna a panagbalbaliw wenno kabarbaro iti man idea wenno konsepto wenno construct a nainpolitikaan, nain-ekonomiaan, nainkulturaan, nainrelihionan, nainpilosopiaan, ken dadduma pay. Ken wen, pasetna a talaga ti nainteknolohiaan wenno nainsiensiaan a pakasaknaran.

Ngem manen, saan koma a concentrated wenno limited iti kabarbaro wenno advanced a teknolohia wenno siensia ti maysa a fiksion a puturistiko—saan koma naynay lattan a “moderno” wenno “ultramoderno” a biag/panagbiag. Kinapudnona, gasgas unayen daytoy termino a "modern," passe pay ketdin, nalpasen ti modernismo uray kadagitoy a panawen. Idi 19-kopongkopong, no ibagatay’ idi "moderno" ket kayatna a sawen "advanced" ken something nga adda/addanto iti masakbayan. Itan, kasla saanen a mainugot a sawentayo ti “moderno” ta ti taltalanggutangentay' idi a future a pertaining iti moderno ket isun ti ita, isun ti agdama. Ti ketdi adda itan, no patientayo dagiti pilosopo ken teorista, ket postmodernismo. Nalpasen ti modernismo. Komplikado a konsepto daytoy postmodernismo. Kompormi ditan a pakayaplikaranna. Awan ti definitivo a definision wenno koma standard a teoriana a masursurot wenno mapatpati. Kinapudnona ket itan dandani pay ketdin agpaso wenno aglaos ti konsepto a postmodern, ta no dadduma maab-abuso daytoy a konsepto iti man arte/literatura wenno iti kultura a popular. Ania ngarud ti sumarunon? Post-postmodern?

Manen, ibatadko ngarud a saanak man a mapnek wenno maallukoy kadagiti “futuristic” a sarita nga uray no technically ket situated wenno napagteng iti masakbayan, ket ti met latta naturalda wenno lablabidenda ket nakapatpatak a dagiti isyu wenno trends iti agdama. Dagitoy ket makuna a conformist wenno biased la unay iti orthodox nga agdama. Awagak daytoy a praktis iti chauvinismo-ti/iti-agdama. Saan a makaruk-at ni agpadpadas a futuristic fictionist iti kasla nakaikursonganna nga agdama, saanna a maiwaksi ti pokus wenno atensionna iti agdama a construct ken dimension a patien ken yanna iti agdama, tapno koma nawaya a makapagbayanggudaw ken makapagsukisok met iti masakbayan nga awan ti bias ti agdama ket iti kasta inna ma-harness ti kinalapusanan ken pannakabalin ti fictive imagination ti maysa a creative writer ket iti kasta makasurat iti pudpudno a puturistiko a fiksion.

FUTURISTIC FICTION: TI PASALIP TI ATILA KEN TI PASALIP TI PALANCA

Idi konsultaennak ti sponsor ti Art Tolentino Ignacio Literary Awards (ATILA) no ania ti maisingasingko a sumaruno a mapagsasalipan iti ATILA, diak nagpangadua, ta nabayagen nga uk-ukopan ti isipko, imbagak a dagus ti futuristic fiction ta awan pay ti kastoy a salip iti Iloko, kunak, a kas iti baro a kategoria ti ababa a sarita a Filipino ken English a linuktan ti Palanca Awards idi 2000. Padasentay’ man met, kunak, ti agduktal kadagiti fiksionista iti Iloko a mannurat nga Ilokano a makabael ken makadaer a mangsango iti kari wenno ballaag ti masakbayan, nadagem man wenno naragsak, dystopian man wenno utopian. Padasentay’ man ketdi a kariten ni mannurat nga Ilokano a mangsirmata iti future, pagbalinentay’ man ketdi a kasla psychic, visionario, profeta, inventor, sientista, pilosofo, wenno henio, a mangpadas a mangabel wenno mangparsua iti naiduma a lubong wenno sociedad ni Ilokano iti Ilokandia iti 20, 30, 50, 100 wenno nasursurok pay a tawtawen manipud iti agdama nga agdama.

Isu a iti binukelmi a pagannurotan, naiganetget ngarud a ti isalip a sarita ket agwerret kadagiti tao, lugar ken pasamak iti masakbayan, iti sumaruno a 25 wenno 50 wenno 100 a tawen manipud iti agdama. Nasken a maipapan kadagiti Ilokano, mailugar ken mapasamak iti Filipinas kangrunaan iti Kailokuan, ti putaren a sarita. Saan a nasken a maipapan iti siensia wenno teknolohia ti tema wenno pakabuklan ti sarita, ketdi, maipangruna a matratar ti kultural, sosial, politikal-ideolohikal, ekonomikal wenno uray nainrelihionan a kasasaad ni Ilokano wenno ti Kailokuan iti masakbayan. Nupay kasta, no saan a maliklikan a mataked ti siensia wenno teknolohia mainaig kadagiti naagapad a kasasaad, saan koma nga agtinnag a bin-ig a science fiction ti sarita.” ²

Inspired daytoy ti annuroten ti Palanca Awards a ti sarita a maisalip “should present a scenario of the future Filipino and the country.” Inggunamgunam laeng ti ATILA a nasken a maipapan kadagiti Ilokano ken mailugar ken mapasamak iti Filipinas kangrunaan iti Kailokuan, ken no mabalin a saan koma a puro wenno bin-ig a science fiction.

No apay a kastoy ti insingasingko a maysa a clause ti pasalip ti ATILA 2004-2005, a saan koma a mapagbiddutan a ti masasao a futuristic fiction ket isu met laeng ti makunkuna a science fiction, ket gapu iti napasamak wenno mapaspasamak iti futuristic fiction category ti Palanca Awards, partikular iti Filipino division ti nasao a salip idi 2004, nga awan ti pinangabakda nga entry ta kas naisayangguseng, agarup bin-ig met kanon a science fiction dagiti entry imbes a futuristic ket saan a pinakawan daytoy dagiti naghurado iti dayta a tawen ti salip.

Kayatko a sigkayen-rebisaren ditoy ti makunak iti kaso ti Palanca futuristic fiction category, Filipino division, nga impostek iti blogko³ idi Setiembre 2004:

Ibingayko man laeng ti nanumo a paliiwko, kas nakabasa iti kaaduannan kadagiti winners a sarita iti daytoy a kategoria. Nasdaawak kadagiti dadduma a nangabak ta bin-ig met a postmodernist ti sinarsarita ken linawlawatda nga idea kada tema kada teoria. Adu pay ti agtinnag a purely science fiction a kaaduanna ket apocalyptic ken post-apocalyptic wenno uray eschatological a scenarios iti nakas-ang ken nadagem a paspasamak kalpasan kano ti gubgubat wenno dakes a bunga ti kabaruanan a teknolohia ken siensia (kas koma iti "Bagong Developments sa Pagbuo ng Mito ng Lungsod" ni Ricardo Fernando III). Adda pay maysa a saan sa met a masakbayan ti settingna, aglalo 'tay maysa a sarita maipapan iti tallo a babbai a naganak iti ikan, pusa ken bukel (mula)--nagtinnag a mestiso a postmodern con fantasy con folklore 'diay sarita ("Apokalipsis" ni Alvin Yapan)! Daytay met maysa ket kasla cinematic nga ala-David Lynch, ala-Terry Gilliam, ala-Tim Burton a surreal la unay ken indie a tipo ta maipapan kano iti pamilia a mangmangan iti daga ("Ang Pamilyang Kumakain ng Lupa" ni Khavn de la Cruz)! Saan met ngarud a nailawlawag no apay metten a daga ti kankanenda (adda adobo a daga, sarciado a daga, caldereta a daga, igado a daga) kadayta a panawen! Adda pay daytay sarita maipapan iti agina a nanggantsilio iti nakadakdakkel/nakalawlawa a doily ("Mr. Doily"ni Jimmuel Naval) a nangsallukob pay kano ketdin iti init! Fantastic man la unay!

Dagitoy ken dadduma pay (kas koma ti "Nostalgia"ni Alvin Yapan ken ti "Project: Eyod"ni Edgar Samar) ket awan met nakaikalkalakamikamanna iti realistiko a panagbiag wenno biag ni Pinoy wenno ti Filipinas iti masakbayan a panawen. Uray pay ngata no 50 wenno 100 a tawtawen ti madanonen manipud ita, saanto pay laeng a pantastiko wenno ultramoderno ti kasasaad ti biag ken panagbiag iti lubong, nangruna iti Filipinas, aglalo no saan met a mailawlawag koma dagiti teknikal-teknolohikal ken ekono-politikal a gapu ken makagapu.

No ad-adalen kasla manmano laeng ti nakatungpal iti pagannurotan ti Palanca iti suraten iti daytoy a kategoria a "should present a scenario of the future Filipino and the country."

Uray iti English division ti nasao a salip ti Palanca, kadagiti sumagmamano a nabasak a nangabak a sarita, nupay futuristic met a talaga, kaaduanna ti science fiction, kas koma iti “Virtual Center” ni Raissa Claire Rivera, “The Field”ni Adel Gabot, “Kaming Mga Seroks” ni David Hontiveros, wenno ti “Hollow Girl: A Romance” ni Dean Francis Alfar.

Kadagitoy a sarita, kasla awan sa pay ketdin iti umno a kontexto ti kina-Filipino wenno ti pagilian a Filipinas ta naartapanen iti advanced la unay a science ken technology a nakadidillaw a Western wenno American ket di nakappapati a maitutop iti maysa a pagilian kas iti Filipinas. Awanen ti notion wenno uray idea ditoy ti maysa a nacion ta nagbalinen a global wenno nagennegenneden ti lubong kadagiti teritorio a continental a cultural ken/wenno religious, wenno nagbalinen a naan-anay a maymaysa a world wenno realm ti amin a kasla panangpatalged iti lablabiden ni Jung a “collective unconscious.” Kas inkomento met laengen ni Palanca Hall of Famer ni Jose Y. Dalisay, iti/kadagiti masursurat iti futuristic fiction category ti Palanca: “But it takes more than a few gizmos and a touch of dystopia to create a convincing and compelling view of the future, especially the Filipino future as opposed to the American future or the Chinese future. Writers often evade this by creating a post-apocalyptic world where the concept of "nation" doesn’t mean a thing anymore—and perhaps that’s possible, but where’s the Filipino-ness then in the concerns or at least the sensibility of the piece?” ⁴

Ti imasna pay ngamin, kaaduan kadagiti mannurat a mannakisalip ken mannangabak ngamin iti Palanca ket ti lattan definisionda iti future fiction ket awan sabalin no di science fiction met laeng.

Kas pagarigan ni Timothy R. Montes (first prize winner ti saritana a “Turtle Season” iti English futuristic fiction idi 2001), iti salaysayna a “Literary Technophobia and the Case for Philippine Future Fiction” ⁵ a no sadino ket trinatarna ti pananglikliklik kano wenno “panagbuteng” dagiti mannurat a Pinoy nga agsursurat iti English nga agsurat iti/maipapan iti science iti fiksionda, a nakaigapuanan ti kaawan pay (laeng) ti makuna a Pinoy science fiction iti Phil Lit in English. Ket ken ni Montes, synonymous met ti future fiction iti science fiction, lalo idi kunaenna a “…to look forward is to unleash the imagination and to explore new styles to go with the creation of new worlds. Writers will have to confront the ghost of science or stealthily skirt around it… xxx … the setting up of (Palanca) Future Fiction is a cause for celebration for it encourages and legitimizes a new kind of writing which will release us from historical and quasi-historical fictional reportage. In science fiction there is an opportunity not only to extrapolate the present with the future…”

Kasta met laeng ken ni Baryon Tenson Posadas (3rd prize winner, English futuristic fiction 2002, iti saritana a “Mall”), iti maysa a salaysayna maipapan iti future fiction writing, manen, idinto a future fiction ti madakdakamat, agpadpada ti panagkitana iti future fiction ken science fiction, maymaysa ti langa ken/wenno panggep dagitoy. Kinunana: “Given that Philippine science fiction is doubly estranged, doubly invisible (it is marginal in the discourse of Philippine literature just as Philippine literature is marginal in the discourse of literatures in English), perhaps within it lie the tools to perceive the various invisibilities of the Philippine context. In the act of rendering the encounter with the yet absent experiences, perhaps the science fiction writer can simultaneously deploy his tools to render our own aliens, our own Others.” ⁶

Sabali man ti pagkitaanda dagitoy a mannurat, napintas ken napudno ketdi ti intensionda para iti irarang-ay pay koma ti genre a future/science fiction iti Philippine Literature. Ken ni Montes, isu daytoy ti imbagana a panawenen wenno gundawayen a rumuk-attayo kano iti inawaganna a “historical and quasi-historical fictional reportage.” Babaen ti panangsirarat wenno panangibaw-ingtayo iti isip ken plumatayo kadagiti tao, lugar, pasamak iti masakbayan, wenno iti siensia ken teknolohia ti masakbayan, amangan ta agbaliw kano met dagiti kita wenno tipo ti masursurat a sarita wenno fiksion ket saan lattan a maipapan iti duog a pakasaritaan wenno napalabas. Kastoy man ti paliiw ni Montes: “We have reached a point of literary exhaustion in dealing with history. From Rizal to Stevan Javellana to F. Sionil Jose we have been fixated on a backward-looking form of literature which plods along the route of realism. Like Lot's wife, our literature has turned itself into a pillar of salt.” Diak ammo no agpayso met ti kastoy iti Literatura Iloko, aglalo ita nga agraira metten dagiti makunkuna a historical a saritatayo (historical fiction wenno fictionized history, agpilikayon) a kasla pay ketdin non-fiction narratives laeng ngem kaykayatanda ketdi kadagiti salip, nangruna iti Iloko fiksion iti Palanca.

Kabayatanna, saan met ketdi amin a sarita (a winners) iti Palanca futuristic fiction ket malagidaw. Kadagiti nabasakon, adu met ti ibilangko a nakatungpal. Kas koma 'tay sarita maipapan iti pamilia a nagmula iti paria a natiliw ken naipreso (‘tay "Ampalaya" ni Reuel Molina Aguila, a 1st prize winner iti Filipino futuristic fiction idi 2001). Wen man, ta iti sarita, iti daydiay a panawen iti masakbayan, maipariten ti agmula iti paria (kas iti agdama a bawal wenno ilegal ti agmula iti marihuana) ken dadduma pay a mula a ti patente wenno rightsnan ket kukua wenno lisensiadon dagiti ganggannaet a multinational companies ket saanen a mabalin nga aramaten ti sabali. Realistic daydiay ket posible a mapagteng, ta mapaspasamakto pay ketdi itan ken iti naglabas babaen ti makunkuna a biopiracy (iggem ketdi itan dagiti Hapones ti patente ti paria!). Futuristic daytoy ket saan a nasisita a scientific ngem ad-adda ketdi pay a politikal.

Mabalin met nga inayon kas nakatungpal dagiti dadduma pay a Palanca winners a sarita a "Subterrania" ni Luis Joaquin Katigbak, “The Second Coming” ni Antonio Hidalgo, ken ti “Turtle Season” a mismo ni Montes (saan met a focused iti science daytoy a sarita ni Montes ngem ad-adda a political ken sikolohikal).

Kabayatanna pay, ti maysa a kunaek a klasika a sampol ti puturistiko a sarita ket ti sarita a "The Apollo Centennial" (Palanca 2nd prize winner idi 1972) ni Gregorio Brillantes, a maipapan iti sentenario ti pannakadanon dagiti astronoto nga Amerikano iti bulan. Puturistiko ket nakaay-ayat a sarita ta ti pay ketdin lengguahe iti dayta a panawen ket "Tagilocan"—naglaok a Tagalog ken Ilocano!

Ketdi, manen, imbilang ni Montes (iti salaysayna) a science fiction daytoy a Brillantes classic! Awan unay makuna a science wenno scientific a background ti sarita ta tipikal a Third World ti setting nupay adda ketdi dagiti baro/kabaruanan a lugan ken igam kas iti helidisc ken laser rifle. Ad-adda ketdi a politikal manen ta nadakamat latta dagiti kumatkattigid nga aglemlemmeng/agap-apon kadagiti kabakiran/kabambantayan a bumusbusor iti turay a nalawag a dictadorial wenno militaristic ken aso-aso latta ti Estados Unidos. Makitak a maysa a parody wenno satire daytoy a sarita iti agdama idi dispensasion (pre-martial rule ti Marcos regime).

Malaksid iti “Apollo Centennial,” adda pay dagiti sarita a nagabak iti Palanca iti naglabas a maibilang a futuristic ngem saan ketdi a scientific. Maysa ditoy ti “Mga Lamat sa Moog” ni Danilo A. Consomido a nangabak idi 1985 iti maikadua a premio. Politikal met laeng daytoy a sarita a maipapan iti maysa a koronel nga inapuntaran ti agdama a turay a military junta iti dayta a panawen, kas military governor iti Cagayan. Uray ti sarita a “Heartland” ni Dalisay a 1st prize winner idi 1982 ket mabalin nga awagan a futuristic ta fiksional a panangiparang daytoy iti tao, lugar, pasamak a saan a masarakan iti napalabas ken/wenno agdama a historiatayo ket mabalin laeng ngarud a mapagteng iti masakbayan. Ken kas iti sarita ni Consomido, militar ti agturayen iti dayta a panawen ket an-anupen ken ung-ungawenda dagiti rebelde a natibo kadagiti countrysides. Umarngi kadagitoy a sarita ti “Turtle Season” ni Montes ta adda met iti babaen ti martial rule ti gobierno. Adda maymaysa a situasion a common kadagitoy nga uppat a sarita—isu ti politikal a klima a no sadino ket tengngel ti military ti estado, ti rehimen ket adda iti ima ti military junta/dictatorship.

Palanca aside, mayat met nga eksampol pay dagitay sarita ni Roland Tolentino, kangrunaan ti “Robotics 349” ken ti "Philippines 20000, Ltd." Nupay postmodern ken scientific met dagitoy, saan ketdi nga agdadata nga angst wenno siksikolohikal a pakarikutan wenno alienasion a naisetting la iti masakbayan. Situated a talaga iti future ken iti realistiko a siensia ken teknolohia ken naka-Filfilipino a talaga ti setupna nupay adda laeng tatak nga Orwellian wenno Randian (Ayn Rand) dagiti nasao a sarita, nga addaan kadagiti umarngi a pagteng a totalitarian kas iti "1984" ken "Anthem," wenno kadagiti eksena iti obra da Philip K. Dick ken Isaac Asimov iti ultramoderno a biag/panagbiag.

(Adda tuloyna. Sumaruno: TI SCIENCE FICTION ITI LITERATURA ILOKO: MAYSA A PALIIW, MAYSA A PANANGTILIW ken DAGITI NAISALIP A SARITA ITI ATILA: PENNEK KEN DISMAYA)

---

DAGITI NOTA:

1. Adda maysa a sarita idi 1960s ni Apo Dionisio Bulong a dagiti karakterna nga agawid idiay Cagayan manipud iti Manila ket nagluganda iti maysa a tren nga immusok sa pay iti maysa a tunnel iti kabambantayan ti Dalton Pass! Kunaek a puturistiko daytoy a sarita ni Apo Bulong ta agpapan ita a panawen awan pay ti tren wenno riles ti tren nga agpa-Cagayan nupay nabayagen a plano daytoy a proyekto. Mapasamakto pay leng ngarud iti masakbayan ti realidad ti agpa-Cagayan a sistema ti tren itoy a sarita. Maysa pay a nakalalagip a sarita ket ti “Maysa a Senario iti Kambas ti Masakbayan” ni Apo Prodie Gar. Padios a madasig met a puturistiko, nupay saan nga eksakto a ti masakbayan ken impintana iti kinaagdama ti panawen ti sarita ngem ketdi nageksperimento iti panagaramatna iti narativo a kasla saan pay a mapagteng ti sarita ngem mapasamakto pay laeng (dagiti verb nga inusarna ket future tense iti maikadua persona a puntodevista, kas koma “makitamto,” “magnakanto,” “maammuanto,” adda amin suffixna a “-to” dagiti verb.
2. Maikatlo nga alagaden ti ATILA 2004-2005 Salip iti Puturistiko a Sarita
3. http://mannurat.blogspot.com/2004/09/palanca-futuristic-fiction.html
4. Manipud iti kolum ni Dalisay a Penman iti Setiembre 06, 2004 nga isyu ti Philippine Star

5. Lektiur a naibasa idi Febrero 15, 2000 iti U.P. Mindanao

6. “Standing on the Yellow Line,” introduction iti Issue 6/June 2004, “Writing the Future”ti Literatura Magazine, maysa nga online magazine