paliiw iti atila 2004-2005 iloko futuristic fiction contest, part 2

(tuloyna)

TI SCIENCE FICTION ITI LITERATURA ILOKO: MAYSA A PALIIW, MAYSA A PANANGTILIW

Ket, wen, kabarbaro daytoy puturistiko a sarita ken ni mannurat nga Ilokano iti Iloko. Ngem no science fiction ti pagsasaritaan, addadan mannurattayo a nangusat itoy a genre, nupay manmano a talaga. Ti malagipko a kangrunaan a nangyam-ammo ken nangitandudo ket awan sabali no di ni Apo Juan S.P. Hidalgo Jr. babaen ti novelitana a "Bileg" (nagaramat sa iti penname ditoy, no diak agriro ket "Juliet Zamora" ti inusarna) a maipapan iti maysa a sientista nga Ilokano a nakatakuat wenno agad-adal iti nangato a pagsiriban/pannakaammo/pannakabalin manipud kadagiti extra terrestrial; kasta met ti saritana maipapan iti maysa nga ubing a babai manipud iti maysa a highly advanced technological ken highly intelligent a planeta (wenno ti bulan sa ketdi, diak malagipen, ta kasla ti titulo ti sarita ket “Ti Ubing Ti Bulan” (?) a mabalin a naggapu iti bulan ti karkarna nga ubing?); ken, siempre, ti nobela ni Apo JSPHJR a "Tomana" a naka-setting iti maysa a kasla post-nuclear war, post-apocalyptic a timmaud nga isla a ti geography wenno topographyna ket porma wenno langa ti tao. Naipangruna kadagitoy nga obra ni Apo Hidalgo ti bileg ti isip, ti higher learning/knowledge, enlightenment a kasla nagtugmok/nagkaysa a konsepto-praxis ti pisiolohikal-pisikal-mistikal-cosmic a birtud ken puersa; wenno ti kaadda dagiti highly intelligent a pinarsua (saan la a scientifically wenno technologically ngem kangrunaanna physically/physiologically/mentally, ala-puersa/galinggaling ti maysa a Jedi Master a nasanay iti umno a samay ti "The Force" no iti “Star Wars” koma ni George Lucas) a nalaing/master iti mind control, addaan telekenetic powers, addaan naisangayan a cosmic powers, manipud iti sabali a lugar wenno dimension iti uniberso.

Mairaman met ditoy dagiti sarita idi 1960s ken 1970s (a malagipko, kas nakabasa iti sumagmamano a daan a kopia ti Bannawag) kas kada da Appo Mariano U. Foronda (“Mision Numero 9”), Jose A. Bragado (“Android”). Awan pay nabasak iti 1980s ken 1990s (ngem diak ketdi kunaen nga awan, mabalin nga adda, ta diak met pay naukag amin a Bannawag kadagita a dekada). Iti agdama a dekada, kangrunaan ditoyen ti sarita ken ababa a novela ni Apo Joel B. Manuel (“Kayumanggi ti Lawag ti Layap,” “Aligagaw iti Law-ang”). Kadagiti obra ni Apo Manuel, a maysa a maestro iti fisika ket kunaek ngarud a maysa a certificado a sientista, mapatalgedan ‘tay kunkunak a saan a masapul wenno naynay a futuristic ti maysa a science fiction. Ta daytoy sarita ken novelita ni Apo Manuel ket garantisado a science fiction ngem napagteng ken nailugarda iti agdama a panawen, saan nga iti masakbayan.

Iti bukodko a biang, padpadasek met no kua ti agsurat iti kunaek a science fiction nga Iloko. Idi naladaw a 1980s ken nasapa a 1990s, kargetko idi ti agputarputar iti sarsarita ken is-iskrip ti komiks maipapan iti computers, artificial intelligence, global warming, nuclear arms race, nuclear war, post-nuclear war, aliens, robots, space travel ken no ania la ditan nga impluensia wenno epekto ti panagbasbasak idi kadagiti Tagalog komiks magasin a scifi/fantasy (kas iti nakasiksikat idi a Speed Komiks a nakaipablaakak met iti sumagmamano nga story ideak [mabalin idi nga agipatulod dagiti readers iti idea a mayaramidan iti iskrip ken maipablis ti nasao a komiks magasin]) ken sumagmamano nga obra da H.G. Wells, Jules Verne, Isaac Asimov, Ray Bradbury. Malagipko nga addan sa idi lima a sarita ken maysa a lima-a-paset a novelita maipapan kadagitoy a tema ti insumitek iti editorial ti Bannawag. Ngem piman, awan ti pimmasa kadagitoy. Idi kuan idi arintaposenen ti 2003, rinitubarko ti maysa a nabati a sarita a kadua dagidi di nakapasa a “scifi” a saritak idi 1990s (napukawkon ti manuskrito dagitoy a sarita malaksid iti maysa, sayang). Intedko manen iti Bannawag ket naipablaak met, isu daytoy ti “Panungpalan” a rimmuar iti Nobiembre 24, 2003 nga isyu. Scifi ngata met, a, daytoy a sarita. Ken futuristic, a, ngata ta post-nuclear war, post-apocalyptic met.

Kagiddan dagiti insumitek a sarita iti Bannawag, nagitedak met iti umarngi a kita ti sarita iti Liwayway iti benneg ti “Bagong Manunulat” ket adda nakalusot a maysa, ti “Ang Programa ni Niko” a naipablaak iti Agosto 30, 1993 nga isyu. Diak ammo no maikari a scifi daytoy a sarita, a maipapan iti dua a computer programmers a nagribal iti ayat ti maysa nga napusaksak nga Ilokana, a daydiay maysa, ni Niko, Hapones a programmer ket nagaramid iti programa nga inruknoyna iti ay-ayatenna, nga isu met ti pinanggep a dadaelen ti karibalna a baro a nagbanag iti naames a kanibusanan daytoy. Siguro ket science fiction met daytoy? Ngata, a. Ngem saan ketdi a futuristic.

Kayatko nga ibunannag ditoy dagiti simngay a parikutko iti padpadasli-barbarengli a panagputarko iti kunaek a science fiction. A mabalin a sapasap wenno general a pakarikutan dagiti mannurat nga Ilokano nga agpadas met koma nga agsurat iti science fiction, wenno future fiction no isu.

Kangrunaan ditoyen ti question, no ania kadi ti suratem—sika kas Ilokano ken kas Filipino a mannurat—agsuratka kadi kadagiti tao, lugar, pasamak a saan met nga Ilokano wenno Filipino dagiti kangrunaan a karaktermo ken saan met a teknolohia nga Ilokano wenno Pinoy ti dakamatem wenno talanggutangem? Umanay kadi ngatan a makuna nga Iloko/Ilokano Science Fiction no ti aramatem ket lengguahe nga Iloko idinto a ganggannaet met, aliens pay ketdin, dagiti karaktermo? Ket umanay kadi ngata metten a makuna nga Iloko Science Fiction ti sinuratmo no nagusarka kadagiti Ilokano a sientista, Ilokano nga imbentor, Ilokano nga astronaut, Ilokano nga adventurer? Ania kadi ngata ti pakabuklan wenno ramen wenno masapsapul ti maysa a sinurat tapno laeng makatungpal ken makapudno daytoy, awanan kuestion, awanan rituer, kas “Iloko Science Fiction?”

Kuestion ngaruden ni Apo Dalisay, nga uray man no naglawlawatka kadagiti saysayans ken tekteklodyi, kabaruanan a ramramit ken advanced a luglugar ken panagbiag, yanna kano ngay dita ti realidad ken essence ti kina-Pinoy? “… Where’s the Filipino-ness then in the concerns or at least the sensibility of the piece?” saludsod ni Apo Dalisay.

Kas koma no ti ranta ket kina-Ilokano wenno kina-Filipino ti kayat a trataren iti maysa a science/future fiction, kasanom nga iparang realistically, credibly, logically ti maysa a kabaruanan ken highly advanced a sociedad wenno lubong ni Ilokano no nalawag a monopolio met ti Laud wenno Lumaud dagiti ti scientific/technological a kinalaing ken kinadur-as? Kasanom nga iparang iti nakail-Ilokano a kontexto a di nakadidillaw a conformist wenno chauvinist iti monolithic a teknolohia ti Laud? Umanay kadi ngatan nga ibaga ti itataudto dagiti henio a scientist ken industrialist nga Ilokano a mangbalbaliw iti teknolohia ti lubong? Umanay kadi ngata nga itandudo nga addanto matakuatan a kabambantayan iti Kailokuan a pakaminasan iti kaaduan pay laeng a deposito ti diamante wenno platinum iti sangalubongan? Wenno baybay iti Ilokos wenno Cagayan a kaaduan ken kadarisayan pay laeng a deposito ti deuterium iti sangalubongan inton maabbatanen dagiti bubon ti lana iti lubong? Nga isunto metten ti pagbaknangan unay ti Filipinas kangrunaan ti Kailokuan? Mabalin met ngata latta. Basta nakappapati ti panangsurat.

Nakappapati. Manen, nakarigrigat ti agsurat iti nakappapati a fiksion. Fiksion ngarud santo pay la nakappapati. Santo pay la fiksion a science. Ngem no patien a mirror of life ti fiksion kas panangsurot iti pammati a mimesis ni Aristotle a ti arte ken literatura ket imitasion laeng ti biag, rebbengna ngarud a nakappapati, true-to-life. Kasta met laeng, a, iti science fiction, nakappapati latta ti panagsurat uray pay no di nakapapati ti suraten. Kayatko a sawen, saan a nasken a propesionalka a sayantis tapno makasuratka iti nakappapati a sarita a naibatay ken agbatbatay iti science. Kas kunkunadan, saan a nasken a matayka nga umuna tapno makasuratka iti maipapan iti patay.

Daytay science fiction nga obra, iti man sarita, novela wenno pelicula, makuna a nagballigi no nakanatnatural ti annayas ti taray wenno developmentna a saan a nakadidillaw nga agkarkarapkap wenno agkarkarawa iti inna ibaga wenno ilawlawag maipapan iti kupikopna a science. No koma science a fiksion, a, ket ngarud base koma iti realistiko a science ken technology a saan ketdi metten nga iti imposible wenno incredible a bambanag ti fantasia wenno magic. Kas imbatad ti maysa a scifi critic: “science fiction works when you don't notice, or question, the science.” ⁷ Kayatna a sawen, nakappapati, natural, logical. Saan nga agtutunnal ti plastarna wenno didaktiko ti estilo ti pannakaiparang wenno pannakaibinsa dagiti scientific wenno technical a paset wenno gupitna.

Ibilangko a maysa a naballigi a science fiction ti sarita/novela/pelicula a “Flowers for Algernon” ni Daniel Keyes ta nakanatnatural ti taray ti story nga awan ti elitista wenno chauvinistic a panangiparangarang iti science wenno technology. Nakapapati daytoy a pakasaritaan ti maysa a mentally retarded a lalaki, nga ineksperimento dagiti sientista ket nagbalin a genius sa idi kuan nagsubli a retarded ta saan a nagballigi ti eksperimento. Mabalin met nga iraman dagiti sinurat da H. G. Wells (kas iti “War of the Worlds,” ken “The Time Machine”) ken Jules Verne (“Journey to the Center of the Earth,” “20,000 Leagues Under the Sea,” “Master of the World”) kas naballigi nga opus iti science fiction ta nupay ti dadduma kadagitoy ket adda pagkafantasticona, laglagipen a nasurat dagitoy idi maika-18 ken maika-19 a sigsiglo a pakakitaan iti kasariwawek a talaga ti fictive imagination dagitoy a mannurat ket saan a magatadan ti importansia ken impluensia dagitoy a sinurat ta mairaman dagitoy kas pioneers iti scifi genre.

Uray dagiti kas iti obra ni Michael Crichton, nupay madasig a comersial a fiksion, kas koma iti “Sphere,” “Jurassic Park,” ken “Lost World” nga agpapada a bestsellers kas libro ken box office hits kas pelicula, ket makuna a naballigi a science fiction ta malinglingay, maarakattot, mapikapikka a mangbasa ket dim’ no kua unayen a kuestionaren ti scienceda.

Iti met pelicula a scifi, kadagiti sumagmamano a nabuyakon, ibilangko nga ehemplo ti naballigian a scifi ti “The Bicentennial Man” a maipapan iti maysa a robot a bag-en a kayatna ti agbalin a naan-anay a tao ket iti udina, kalpasan ti dua gasut a tawen ket nagballigi ngem isu metten ti inna ipapatay—kas tao; ti “Gattaca” ken ti “The 6th Day” nga agpada a maipapan iti human cloning ken genetic engineering; ti “Blade Runner” a maipapan met laeng iti cloning, genetic engineering, robotics; ti “Minority Report” ken ti “Artificial Intelligence” a nupay napnapno iti gizmos ket convincing met ti adda a scienceda; ken ti “Matrix” trilogy a nupay nairanta a hyper unay ti teknolohiana ta dagitoy ngarud a visual effects ti pangguyugoyna kas big-budgeted a commercial film, credible met ketdi ti science ken philosopyna.

Addanto met koma ngarud masurattayo iti Literatura Iloko a kakastoy. Saantayonto koma metten a pagparikutan no kasano nga isiki wenno i-justify ken ilungalong ti kina-Ilokano ken/wenno kina-Filipino. Saan a parikut dayta ta kas iti agdama nga addan ni Ilokano iti amin a paset, amin a suli, amin ginget iti lubong, adda ken addanto met latta, a, ni Ilokano iti uray sadino a bulan, planeta, asteroid, bituen, level, dimension, espasio, oras, panawen. Ket kadagita a yanna wenno papanan ken pappapananna, nakaad-adu ti mabalin a masurat ken isurat. Adda aminen dita ket addan ken ni Ilokano a science/future fictionist ti waya ken rebbengen a mangsurat, mangparnuay, mangparsua, mangpartuat, mangbukel.

(Sumaruno: DAGITI NAISALIP A SARITA ITI ATILA: PENNEK KEN DISMAYA)

---

NOTA:

7. Martin Farncombe, iti maysa nga artikulona iti allscifi.com