salip

sangkabassit man a kur-it maipapan iti salip.

iti salip, a, ania pay, iti panagsuratan. manen, bassibassit a kur-it, panangitultuloy kadagiti bambanag a nadakdakamatkon ditoy blag maipapan kadagiti pasalip iti creative writing. kangrunaan iti iloko lit.

kankanayon ngamin a "napudot" wenno interesting unay a saritaan daytoy kadagiti mannurat. a no mannurat, kunam, ket kaaduanna met a mannalip. aglalo ita, iti literatura iloko, ta adu ti nabuangay a pasalip ket adu ti pangilabanan dagiti mannurat nga ilokano iti iloko kadagiti medio napimpintas nga obrada. medio, kunak man, ta siempre, no makisalipka, medio pimpintasem 'tay itadim a sarita wenno daniw. saan la a medio, para kenka, saan a nasken a mediamediaen laeng ti opus a pakipallot, para kenka daytoyen a sarita wenno daniw ti agdama a kapintasan, kapipintasan pay laeng nga obram ket isu man ketdi ita ti ilabanmo bareng mangatiw.

ta maymaysa met laeng ti panggepmo no apay a makisalipka: ti mangabak.

adda, aya, ngarud, met makikontes a ti rantana ket tapno maabak?

isu la ngarud a pimpintasem a suraten ti pakikontesmo tapno dakdakkel met laeng ti tiansana. a mangabak. wenno maabak.

no mannakisalipka, normal, gagangayen kenka ti mangabak ken maabak. uray pay sikan ti kalainganen a mannurat iti henerasion wenno panawenmo, iti salip, uray mangab-abakka latta, maabakkanto met latta. paset dayta ti salisal. mangabakka, maabakka, ayos lang. adunto pay met ti sumaruno a salip ken pakisalipan. lalaingemton. better luck next time.

luck. wen, gasat. no maminsan, wenno kaaduanna ketdi, gasanggasat ti mangabak iti salip. isu a kunada no kua dagitay nangabak, "naigasatak met, piman" no daytay kablaawam ida ket ibagam a naglaing ken nagsiglatdan, aya, ta nangabakda wenno naynay la a mangabakda metten. "naigasatak la ita a tawen, g'yem, bagimto met, a, 'ton sumaruno," kunana a kasla pahambol effect la unay a dina ketdin annugoten a talaga met a nalaing ken nasiglat ti losngi a mannurat!

wen, gasat. gasanggasat, ginnasanggasat. ngem no kua, adda dagitay mannalip a narigatda nga awaten ken maawatan ti "keddeng ti gasat" iti insalipda. nangruna no agtalekda unay iti sinuratda a napintas daytoy, nakapimpintas, kapipintasan. aglalon no inton mabasana dagiti maipablaak a winners nga obra a kinabalubal ti sinuratna, "apay a nangabak daytoy a klase ti sarita? apay a pinangabakda daytoy ket adayo a napimpintas ti saritak?" kunana.

sananto masaludsod: "kasano a nagpili dagiti hurado ti salip tapno pilienda daytoy a kita ti sarita tapno mangabak? ania dagiti nagbatayanda?"

manen ken manen, madakamat latta dagiti hurado ti salip. ta isuda la ngarud dagiti nangeddeng. uray no "keddeng ti gasat" isuda ti instrumento dayta a "gasat" tapno mapili dagiti mapagasatan a mangabak. ken maabak. gasatna ti mangabak, gasatna ti maabak.

saankon a diskasen ditoy ti maipapan kadagiti hurado iti salip, panaghurado, panagpili, kdpy. namin-anon a napagsasaritaan, napagsusupiatan dayta iti man kallabes ken iti agdama, agpapan ita, uray ditoy cyberspace, kangrunaan iti dap-ayan ti iluko.com.

saan ketdin a barbaro dagitoy a pakasaknaran wenno pakasikoran maipapan iti salip iti panagsuratan. iti man literatura iloko wenno iti dadduma pay a nailian a salip kas iti palanca awards.

adda latta dagitoy a parikut ken sayangguseng iti pannakaabak, hurados, panaghurado, plagiarismo ken adu pay.

iti literatura iloko, uray pay iti immuna a nairusat a salip iti sarita nga iloko, ti pasalip ti bannawag idi 1960s, addada met dagiti rimsua a kontrobersia wenno anomalia.

iti salip idi 1966, awan ti napili a mangabak iti umuna a gunggona, maikadua ("bukel ti agsapa" ni daydi meliton gal. brillantes) ken maikatlo ("kampanaryo" ni daydi antonio sanchez encarnacion) laeng a premio dagiti naited a kangrunaan a pammadayaw.

apay a kasdi ti napasamak?

adtoy ti komentario ti editor idi ti bannawag, ni apo gregorio c. laconsay (iti diciembre 19, 1966 a pamaskua a bilang ti bannawag a nakaipablaakan dagiti nangabak a sarita ken ti makuna dagiti hurado) [emphasis mine]:

Namitlo a binasa dagiti kameng ti BANNAWAG (kadua ni apo editor laconsay da appo guillermo r. andaya, managing editor; ken staffmembers: david d, campañano, juan s.p. hidalgo jr., jose a. bragado, ken dionisio s. bulong) dagiti sangapulo ket walo a naagsawda a pakapilian dagiti kapintasan a sarita ita a tawen.

Kadagiti kumurang a pitopulo a nasalip (a sarita), 25 ti napilimi iti umuna a panagbasa; 20 iti maikadua a panagbasa; ken 18 iti maikatlo a panagbasa.

Kalpasan ti naudi a panagbasa, awan latta ti maitudo ti tunggal maysa kadakami a mabalin a makaagpang iti galad ti kapintasan a sarita. Talaga nga awan.

Dua a lawas ti intedmi a pawayway kadagiti tallo a kameng ti Hunta dagiti Ukom, da Dr. Hermogenes F. Belen, Jose A. Quirino ken Atty. Benjamin M. Pascual.

Idi mapilidan dagiti mangabak, ket awan ti naagsawda a kapipintasan a sarita, isu pay laeng ti panangibatadmi kadakuada iti sakit ti nakemmi ta agpapadakami la ketdin nga awan nagustuanna a pakaitedan ti umuna a gunggona.

Ditay sa ketdi ammo ti agpili iti nalasag a sarita? nakunami.

Wenno talaga nga awan ti maikari?

Napanan dagiti makabael a mannurat?

xxx

Naimbag pay kadagiti umuna nga uppat a tawen ti salip iti sarita, ta di pay met la nagbuteng dagiti makabael a mannurat iti Literatura Ilokana. Ngem iti maikalima a tawen, nagbutengdan, ket dagiti nakisalip, tinuladda metten ti kababagas ken karirikna dagiti nangabaken.

Ita a tawen, nalabes metten no kunaen nga addan dagiti nangadaw a mismo iti dandani isu amin a paset dagiti nangabaken a sarita.

Ania ti napasamak?

Agtutulad kadi ni Ilokano?

Awan kadi dagiti napintas a pasamak iti Kailokuan, wenno iti biag dagiti Ilokano a mabalin a pangadawan iti manayon ken nabagas a sarita?

Wenno pudno kadi ti atapmi a mabuteng a makisalip dagiti naasan a mannurat amangan no ibalat ida dagiti maas-asa pay laeng?

xxx

addayta, idi man ken ita, adda ken isun sa la nga isu dagiti parikut ken pakarikutan kadagiti pasalip iti literatura iloko.

maysa dayta isyu ti "panagtulad iti kababagas ken karirikna dagiti nangabaken" a sarita.

agingga ita, isyu dayta iti agarup isuamin metten a salip. no ket kastan a maipablaaken dagiti nangabak a sarita ket mabasan ti general readership, adda dagiti agtaud a dillaw nga apay kano dayta a nangabak a sarita ket isu met la isu iti sarita idi ni kastoy wenno kasta a mannurat. isu la kano nga isu iti man estilo wenno topiko a medio binalbaliwanna la bassit. ket ti imasna ta napili a nangabak. ket apay kano, kuna 'tay agrekreklamo, a 'tay saritana nga orig na orig a di tinultulad ket naabak? mapabasol manen dagiti hurado, salbag ketdi.

adda a talaga dagiti kasta a sarita, wenno kakasta a mannurat a no kua ket mangipadron iti suratenna kadagiti gusgustona a nangabaken wenno naipablaaken a sarita wenno daniw, wenno mangipaabay kadagiti id-idoluenna a nalalatak ken nasisiglat a mannurat ken mannaniw.

makuna a normal dayta a praktis no masao nga agdadamo wenno agsursuro pay laeng ti maysa a mannurat ket mainspirar wenno matignay kadagiti mabasbasa wenno ad-adalenna a putputar wenno mamannurat. dita ngamin a mangrugi, ket no adda a talaga laingen wenno talento kas creative writer, in-inutto a makaibbet wenno umibbet iti "tultuladenna" nga estilo ti panagsurat wenno idolona a mannurat. ngem no uray laklakaddoganen a mannurat ket isu pay la isu ti aramid ken ar-aramidenna, a papaabayanna lattan dagitay kaykayatan ken pagrukbabanna a sinurat ken mannurat, awanen.

ala, wen, awan, awanen ti orihinal nga estilo, tema, topiko iti lubong. nasurat ket ngata aminen, napadas ket ngata aminen ket sinno ti aginlalaing nga agkuna nga "orihinalko daytoy, siak ti immuna a nagsurat ken nagaramat ti kastoy ken kasta," masaludsod.

pudno, awanen ti baro wenno kabarbaro. ngem 'tay nalaing a creative writer, agsipud ta creative la ngarud, kabaelanna ti agaramid, agparsua, agparnuay latta iti baro ken kabarbaro manipud iti daan ken kadaananen. maaramidna dayta no agputar nga "is-isuna ken bukbukodna" a dina pampanunoten wenno laglagipen ti obra ti sabali iti putarenna. wenno uray pay dina maiwaksin dagitoy iti isip wenno databank ti lagipna, agpaay ketdi a palagip wenno referencia a nasken a mangputar iti naiduma wenno naisupadi uray pay no makuna nga impluensiado wenno inspirado ni kastoy wenno kasta a mannurat. wen, ta manmano a talaga dagiti makuna a henio a tumpuar iti tunggal henerasion wenno uray kada siglo. manmano dagiti juan s.p. hidalgo jr., pelagio alcantara, fredelito lazo, a. sanchez encarnacion, samuel f. corpuz, dionisio s. bulong, reynaldo a. duque, jose a. bragado, lorenzo g. tabin, manuel diaz, meliton gal. brillantes, prescillano bermudez kdpy. di ammo no addanto pay wenno kaanonto a tumanor dagiti kas kadakuada iti literatura a saluyot.

narigat ti agsurat iti orihinal. wenno awan pay ketdi masurat nga orihinal. mabalin a variation wenno sabali a rupa ti maputar ngem ketdi saan a revival wenno adaptation. adda kenkan a mangikagumaanan a saan koma nga agdadata a "tinultulad" wenno "sulasu" dayta putarem a sinuratam. wen, narigat ti agsurat iti orihinal, ngem saan a narigat iti maysa a nalaing a mannurat ti agsurat a nain-orihinalan (originally).

liklikan ketdi daydiay duktal da apo laconsay idi 1966 nga "addan dagiti nangadaw a mismo iti dandani isu amin a paset dagiti nangabaken a sarita" ta dikanto madaksan kas mannurat ken kas tao.

saandan sa nga impangag ti pakdaar ni apo laconsay ta iti salip ti bannawag idi 1968, naibabawi la ket ngarud ti nangabak iti umuna a gunggona a sarita ta natulad kano! kalpasan a napili dagiti hurado, kalpasan a mapadayawan ti nangabak (napadayawan pay a mismo dagiti winners idiay malacaniang, ni daydi fm ti nangyawat iti plakeda!) ken naited ti premiona, kalpasan a naipablaak iti bannawag ti nangabak a sarita, isu metten ti pannakaibabawina ta natakuatan dagiti readers a kaarngina la unay ti maysa a drama iti ingles a nangabak iti maikadua a premio iti palanca! ti nasaem, kas nayon a dusa ti autor ti nasao a sarita, napawilan payen a mangipablaak iti sinuratna (banned) iti bannawag iti inggana't inggana!

dakkel a kontrobersia/pakaibabainan idi ti napasamak. ket natural, napabasol dagiti hurado, kasta met ti editorial ti bannawag, ta kas man limitado kano ti readingsda ta dida man la nasagsagang ti nasao a palanca winner a drama a natulad. iti met biang ti autor ti natulad a sarita, saanna a pulos nga inako a nagtulad isuna. saanna a pulos inaklon dagiti pammabasol ken ebidensia a naiparang, impettengna a dina pulos nakitkita wenno nabasbasa ti nasao a drama ket kasano koma kano a tinuladna daytoy iti saritana.

(daytoy sa ti umuna [diak ammo no addan immun-una pay] a kaso ti panagtulad [plagiarismo] a napasamak iti bannawag ken iti literatura iloko. ngem saan nga isut' naudi. idi naladaw a 1990s, adda ammok a dua nga autor a banned iti bannawag gapu iti panagtulad met laeng. diakon nga inaganan ida ditoy, diak ammo ketdi no agpapan ita ken in effect pay laeng ti pannakaiparitda nga agipablaaken iti bannawag. siak ti nakatakuat [wenno nangipulong iti bannawag] iti panagtulad ti maysa kadagitoy a dua, ta 'diay naipablaak a saritana, patarus metten nga en toto ti maysa a sarita a tagalog ti maysa a premiado iti palanca a mannurat a nalatak kas maysa a pamuon ti philippine gay literature.)