padpadasli, barbarengli: sangkabassit a babassit a pammaliiw kadagiti paliiw ken agpalpaliiw iti kontemporario a literatura iloko

makapabang-ar man, kaniak a biang kas maysa met a napeklan a mangsubsubaybay, ken maysa metten nga enthusiast, nga iti agdama ket adda makuna nga aktibo wenno nabnabiag a diskusion ken dinniskusion, paliiw ken pinnaliiwan iti kontemporario a literatura nga iloko. kangrunaanna babaen ti internet, ken kangrunaanna pay, babaen ti popular la unay a dap-ayan ti iluko.com.

makaparagsak, wen, ta saan ngarud a masao a silalaeg wenno nakadikkumel lattan wenno agkukkukukot wenno agkukurrot ti literaturatayo iti benneg ti analitikal/kritikal wenno teoritikal a panangimano, pakaseknan wenno panangadal. ket saan ngarud met a masao nga agsasadut wenno agbubuot lattan dagiti mannurat nga ilokano kadagitoy a pakaseknan a pakaasaan ken pakatarumamisan ti plumana ken pakaital-uan ti kinamanagparsua ken kinamanagpartuatna; saan a naudi wenno paudi ta uray man no sadino, uray man no iti ania a medium, adda latta met a saan la a pasalsali ngem ketdi maysa met a moving force, maysa met nga aktibo a partisipante kadagiti nainliteraturaan a pakasaknaran ken pakarikutan ken pakakumikoman iti ikub ti sapasap a philippine literature.

ta ngamin, kadagiti sabsabali a literatura a mangbukel iti bagi ti nailian a literatura, kas koma iti literatura tagalog (wenno "filipino," no ipapilit a filipino) ken iti literatura iti ingles (phil lit in english), ket nakaak-aktibo dagiti mannuratda ket addaanda kadagiti agduduma a grupo ken kolektiv a mainaig kadagiti patien ken patpatienda nga schools of thoughts wenno theories ken philosophies. iti ingles, kas pagarigan, adda dua a napatak a grupo: dagiti modernista ken dagiti postmodernista.

adda iti ikub dagiti modernista ti dakkel a sirkulo ti english phil lit literati a mamatmati ken agtaltalek iti new criticism (ti imasna, kaaduan kadagitoy a new critics ti mangigangganetget a ti laeng teoriada ti balido a teoria a pagbatayan ti balido a kritisismo). maibilang met laeng iti ikub ti modernismo dagiti pormalista, dagiti neo-aristetolian, dagiti psychoanalytic critic, ken sumagmamano a marxista. agkakabenneg dagitoy ngem saanda nga agpapada wenno agkakaysa iti kabukbukodan a teoria ken/wenno praktis. kaaduanna nga agtitinnubngarda iti patien ken saan a patien ken iti rebbengna nga aramiden ken saan nga aramiden.

iti met laong dagiti makuna a postmodernista nga agkukumpog dagiti structuralist, dagiti poststructuralist, dagiti hermeneutic critic, dagiti semioticist, ken dagiti deconstructionist. natural, mortal a kabusor dagiti adda iti sona ti modernismo dagiti adda iti prente ti postmodernismo. kangrunaan ditoyen, iti phil lit status quo, dagiti new critic/formalist versus dagiti poststructuralist ken deconstructionist ken hermeneutic critic. isu dagitoy dagiti agiinnasing iti argumento kadagiti writers workshop kadagiti unibersidad (kas iti silliman, up, kdpy).

no iti met kurditan a tagalog a.k.a filipino, iti agdama ket mayat man ti panagpingpingki dagiti rason ken reaksion dagiti disipulos ken apostoles ti dua nga agdangdangadang ita a grupo: dagiti makaarte-para-iti-arte ken dagiti makaarte-para-iti-gimong. pormalista/neopormalista ti immuna a grupo a mamatmati a ti arte ket nasken a para iti arte ket awan pakibibianganna kadagiti adu la unay a pakaseknan ti kagimongan, wenno ti arketipo a masa. obvious la unay met a marxista wenno neomarxista, siempre, dagiti adda iti maikadua a grupo a mangigunggunamgunam a ti arte ket manipud iti masa, para iti masa. saan ketdi a kabarbaro daytoy a kontrobersia wenno insurhensia iti phil lit. ngem ketdi makuna a barbaro iti panitikang tagalog/filipino agsipud ta nangrugi daytoy idi iti innargumento dagiti mannurat nga agsursurat iti ingles--ti debate da jose garcia villa a proponente ti art-for-art's-sake versus salvador lopez ken arturo rotor a nangitayaktak met iti social art/art-for-the masses. kas man abnormalidad daytoy ita iti literatura a tagalog ta sigsigud nga am-ammo a promotor ti proletarian lit a mangipimpinta ken mangkronkronika iti biag ken kabibiag dagiti babassit a dasig: mannalon, obrero iti siudad, urban poor/squatters nga ilupitlupit dagiti agar-ari ken agari-ari a dasig lalo idi 1950s ken 1960s, ken underground/protest lit a "bumarbaringkuas iti panagalsa" ken "umap-apuy iti pannakirupir" nangruna idi 1970s ken 1980s ken uray iti arinunos ti `90s. ti agdama a debate nangrugi idi ibatad ni national artist virgilio almario a ti politika wenno ideolohia a politikal ket "bagahe laeng" iti panagdaniw kas pangtirana kadagiti marxista ken/wenno maoista a mannurat wenno iti sapasap nga agsursurat iti "mula-sa-masa, tungo-sa-masa" a linia wenno tema. pinarnuay daytoy ti adu a reaksion manipud kadagiti natamaan ken/wenno napasagidan, kangrunaan ditoy ti sungbat a salaysay nga "espasol versus nilupak" ni gelacio guillermo a nagwarwaras pay iti internet iti mailing lists ken egroups. agingga ita ket napudot ti debate: arte wenno propaganda? arte kas proganda wenno propaganda kas arte? pure art wenno mass art? ken adu pay (natural, dadduma ket personal payen dagiti atake).

ngem nakaadayotay' san.

ita, padasek met, padas laeng, padpadasli-barbarengli, a siripen-paliiwen ti agdama a pakasikorantayo iti literatura iloko. paliiw laeng a babassit, ta limitado daytoy a panagsirip iti sangkabassit nga ammo ken bassit a gundaway. kayatko laeng nga arbitrario a kitaen ken riknaen gunay ken kidag ti panagdidiskusion, panagsisinnukat ti idea ken opinion, panangiparang iti teoria (no adda) ken panangipaneknek iti praxis (no mayannatup), kdpy, kadagiti naangay ken maang-angay a saritaan iti literatura iti iluko.com forum.

iti panangob-obserbak ken iti sagpaminsan a pannakipartisiparko, kunaek a rambol ti diskusion. di mapilaw ta kaaduan nga unmoderated ken ad-adu ti anonymous a participants isu a saan unay a naurnos wenno nasimbeng ti patangan. nupay kasta adda met advantages a saan nga am-ammo ti agipaskil iti paliiw wenno komento ta maibagana ti kayatna nga ibaga nga awan alumiim a di bumdeng. disadvantageous ketdi no abusuenna met ti anonymityna ket no dadduma agbanag a personal unay dagiti atake wenno komento. nupay kasta, paset amin ti nasalun-at a diskusion (nupay agbalin met nga unhealthy no dadduma ta adu dagitay kasla mangigaggara a manglilibeg ken mangsair ngem mangsugki ket adu met ti masair ken mapasugkian) dayta.

ngem ti sapulek ita ditoy ket adda kadi met ngata literary theory a paratignay wenno launching pad dagiti maibun-ay ken maibulbulos a komento wenno opinion? adda kadi ngatan ngarud makuna a balido a literary criticism a mapaspasamak iti kastoy a kita wenno wagas ti paliiw ken pinnaliiw? adda kadi ngatan naestablisar a kabukbukodan nga school of theoritical ken critical thought iti literatura nga iloko?

ngamin ket iti panangpadas a mangibunannag ken mangipakat iti literary a diskurso ken/wenno kritisismo, nasken ken masapul nga adda pagbatayan wenno pundasionna a partikular wenno general a teoria wenno pilosopia daytoy a partikular wenno general a kritisismo ken panagkritika. kas koma no idealistaka, masapul nga adda idealismo a pampandagam ken prakpraktisem; no koma maysaka a komunista wenno sosialista, kas pagarigan laeng, adda bandusmo nga is-ismo a mabalin a marxismo wenno maoismo wenno sosialismo. wenno no kristianoka wenno muslimka ket ammom ken am-ammom ni kristo ken ni muhammad, respectively, ken ar-aramidem iti sao ken aramid dagiti bilin/linteg ken sursuroda.

ngarud pay, saludsodek ken padasek man a dukalen: adda kadi met makuna a modernismo ken postmodernismo nga isip wenno ugali iti kurditan iloko? adda kadi met ti estetika ti pure art ken ti aktibismo ti social/proletarian art iti literatura nga iloko? siasino ngarud, ala man, dagiti new critic/formalist, structuralist, poststructuralist, hermeneutic critic, marxist, kdpy, no addada man?

wenno: adda kadi, aya, ngata mapaspasamak a balido a kritisismo ket addada kadi ngata, aya, dagiti pudno a kritiko, idi ken ita, iti sirkulo ti iloko lit ken ilokano literati?

mabalin a dinudursok daytoy a saludsod. ta apay ketdin nga awan koma. saan sa man nga agtalinaed ken agtaginayon ti maysa a literatura no awanan iti bukod a literary history ken unifying/binding a literary criticism, ken dagiti aktibo a kritiko iti ikubna.

ngem kitaentay' man pay bassit iti literary historytayo no adda makuna nga umno ken umiso a literary criticismtayo. mabalin siguro a kitaen kadagiti naangay ken maang-angay salip. ta ti makuna a "kritisismo" iti literatura iloko iti uneg ti literatura iloko (uneg, sirkulo kunkunak relativ iti paspasamak laeng iti pakabuklan wenno organisasiontayo kas mamannurat nga ilokano nga agsursurat iti iloko, kas iti gumil filipinas; saan a kasali ditoy dagiti posible a teoritikal/kritikal a panagadal dagiti kritiko ken eskolar, nga adda iti ruar ti literatura iloko ken/wenno gumil, a no sadino diak kapkapnekan wenno awan iti resourcesko) mabalin a nangrugi wenno nayam-ammo babaen (laeng) dagiti "makuna dagiti hurado" kadagiti nangabak ken/wenno naabak wenno iti pakabuklan ti salip. nangrugi daytoy iti salip nga intuyang ti bannawag idi 1960s a no sadino kaariping dagiti naipablaak a nangabak a sarita ti analisis-paliiw dagiti naghurado. sumagmamano ketdi ti nabasak laeng kadagiti nasao a paliiw dagiti hurado (a pakairamanan dagiti eskolar ken propesor iti literatura, panagiwarnak, historia a kas kada dr. marcelino foronda, angel c. anden, santiago alcantara, dr. hermogenes belen, atty. benjamin pascual, kdpy). ngem ti nakitak, analitikal laeng wenno general a review ti namay-anda ket no man addada met kritikal nga analisis, awan wenno awan unay ti literary theory a naaramat a bagnos.

idi met rinugian ti governor roque ablan awards for iluko literature (graafil) ti nagpasalip, adda met sumagmamano a "makuna dagiti hurado" a kadua dagiti nangabak a sinurat a naipablaak iti bannawag. diak ketdi nabasa (pay) ti adu kadagitoy isu a diak maikkan iti opinion ita.

idi nagpasalip iti sarita ti economy tours and travels, inc. (etti) idi 1980s, naipablaak met ti "makuna dagiti hurado." idi 1984, iti umuna a salip ti sarita ti etti, kastoy ti imbatad ni apo reynaldo a. duque iti panagkamengna kas hurado: "... adda nadlawmi a sakit ti literatura ilokano. idiligmi daytoy iti kanser a mangrugin nga agnunog. sakbay nga agramaram, patienmi a nasken a maagasan a dagus." nakuna daytoy ni duque ta nadlawna (idi 1984) a "kasla awan dinur-asan ti sarita nga iluko" ta dagiti naisalip ket kaaduanna ti "naipadron kadagiti naisurat iti 1960s" ket "naglaeg ti sarita nga iluko iti nasurok a duapulo a tawen." pudno a makadismaya no kasta. ngem apay a naglaeg? patien ni duque a bunga daytoy ti "kaawan ti kritiko ti literatura ilokana... no awan ti kritisismo iti uray ania a benneg ti pagsiriban, awan dur-asan daytoy." kaawan? awan? no kasta idi 1984 ken sakbayna, awan ti kritiko wenno kritisismo iti arubayan ken inaladan ti kurditan nga iloko?

manen, iti sumaruno a tawen, 1985, iti isu met la a salip, a naghuraduan manen ni duque, kastoy latta ti dillawna: "adda naduktalanmi a common denominator dagiti naisalip ita a tawen: adda amin pakababalawanda. gapu ngata iti kaawan ti lehitimo a kritiko ti literatura ilokana?" manen: "kasla maud-udaidan ti sarita nga iluko iti idudur-as. kas man awan ti dinur-asan ti saritatayo iti las-ud ti nasurok a duapulo a tawen" sana innayon a ni mannurat nga ilokano ket "dina kayat ti madillaw, dina kayat ti makritikar... gapu ta arsagid, awanen ti room for improvement kenkuana" isu a "di pulos dumur-as."

pay manen, idi 1987 a naghurado manen ni duque, pinauluanna pay ketdi la ngaruden ti analisisna iti "bagnos koma dagiti teoria." mabalin a "dismayadon" ni duque itoy a gundaway ta nagasgasang itan dagiti dillawna:

"saan nga asi-asi ti aghurado. xxx ...umuna unay, agbalinka a kritiko sakbay nga aghuradoka. iti panagkritikarmo kadagiti maisalip, saan a mailibak nga adu ti mapasugkian, wenno masaknaran. ngem risgo dayta a rumbeng a sanguem. no dadduma, mapagbiddutandaka nga aginlalaing. saan ngamin a mailibak a kaaduan kadagiti mannurattayo iti iluko ti arsagid. saanda a maidasig wenno maisina ti bagida iti sinuratda. no kritikarem ti gapuananda, ipatoda a ti kinataoda ti kayatmo a dadaelen. saanda a maawatan a saan a panangdadael ti akem ti kritisismo no di ket panangibuksil kadagiti pagkapsutanda, ket iti kasta, maaturdanton dagitoy a biddut kadagiti sumarsaruno a gapuananda."

ngem ti importante iti daytoy a makuna-ti-hurado ni duque ket ti panangigunamgunamna a ti hurado wenno aghurado koma ket adda uray sangkabassit a pamalatpatanna iti literary theories no di man maysa a self-confessed wenno practicing critic wenno naan-anay a teorista. kuna ni duque:

"...ania ti pakaibatayan ti kritisismo ti maysa a hurado kadagiti husgaranna a sarita? iti bukodko a panirigan, saan nga umanay ti 'panagraman.' kangrunaan, nasken nga adda pamalatpatan ti hurado kadagiti teoria ti literatura, iti napalabas man wenno agdama. iti kastoy laeng a wagas nga agbalin nga obhetibo ti panagpili kadagiti mangabak a sarita. iti kastoy a panirigan, saan a ti kinasiasino ti autor ti makedngan no di ket ti gapuananna.... nupay narigat nga ilaksid ti 'panagraman' ad-adda a rumbeng a maibatay ti panagpili kadagiti agdama a teoria ti literatura. natibker ti pammatimi a kastoy ti umno. kas iti pagrebbengan ti ukom iti husgado, nasken nga ibatayna ti desisionna kadagiti pammaneknek, saan nga iti bukodna a karirikna wenno kayat."

naulit daytoy a "reklamo" ni duque iti praxis ti "panagraman" idi aghurado manen iti maikanem ken maudi a pasalip ti etti idi 1989, iti no apay nga "iti laksid ti panagpapada ti pagrukodan a pagbatayan dagiti hurado iti panagpili, apay nga agduduma latta dagiti mapilida" a nangibagaanna a ti naduktalanna a maysa a ramut daytoy ket "panagraman." nga "ania man dagiti pagrukodan a mapagtutulagan, ibatay latta ti hurado ti panagpilina iti bukodna a panagraman." isu nga inulit manen ni duque ti panaghurado koma, ti panagpili iti makuna a napintas ken premiado a sarita ket maibatay iti literary theories. idi ketdi 1989, saanen a "dismayado" unay ni duque ta napnek iti kabaked ken kapintek dagiti sarita a naisalip ken nangabak, nangruna ti umuna a dua, ti "meditasion: apay ngata, sabong a naisalumina?" ni atty. benjamin m. pascual ken ti "agsardeng koma ti lubong ta dumsaag ti tao" ni lorenzo g. tabin, ket "nakarit ti kabaelan dagiti hurado" a nagkunaanna: "kadagitoy dua a sarita... kunak a sa la maibuksilan ti bugas ken bagasda no dagiti teoria ti literatura ti pagibatayan iti kritisismo ken panagpili. awanen ti sabali a wagas." no kasta ngarud, idi 1989, naagasan met la ngatan ti dinakamat ni duque idi 1984 (a rugi ti etti contest) a "kanser ti literatura ilokana" gapu iti kaawan ti kritiko? diak a masungbatan dayta ket agtalinaed a saludsod. ngem no kanser kunam, sapay la nagnunogen, ay, ket di kad' nakarigrigaten nga agasan ken maagasan. ay, ket masapul, a, ti adu nga agas, panagagas ken mangngagas!

ngem iti sabali a punto, kadagiti naagapad a deklarasion, kas man ketdi lumlumtuad ti fact a ti ammotayo a "kritisismo" iti literatura nga iloko ita ket courtesy dagiti pasalip. a ti am-ammotayo a "kritiko" ket dagitay hurado ken aghurhurado kadagiti salip. a ti pagaammotayo a "kritikal a teksto" ken/wenno "critical thought" ket dagitay mabasbasatayo a "makuna dagiti hurado."

ket gapu iti dayta a "fact" wenno naestablisadon a panagkitatayo a kasta ti taray wenno praktis ti kritisismo, kas man rumrumuar a kadagiti salip laeng nga epektibo wenno existent ti "kritisismo" iti literatura iloko. (wenno saan met ket kadagiti sumagmamano a gumil seminar-worshop a maang-angay nga adda "maparparti" a manuskrito).

iti bukodko a kapanunotan, agduma ti panagamiris ken panagarisit kas hurado iti salip nga adda mangabak ken maabak, iti panagamiris ken panagarisit kas kritiko iti sinurat tapno kedngan daytoy kas succesful a literary art wenno literary work. nupay di mainsasaan nga agpadada a nasken nga addaan bagnos ken pagbatayan a literary theories tapno nasamsamay ken nakappapati ti keddeng ken pangngeddeng, saan a nasisita a maysa a full-fledged a kritiko wenno practicing critic/theorist ti aghurado tapno maikari ken agballigi nga agpili iti premiado a sinurat. no maysa man a kasta ti mapusgan a hurado, nasayaat unay, maysa a bonus dayta. ngem mapagdasig koma ti akem ti hurado iti salip ken ti kritiko iti sapasap a literatura. ken, mapaggidiat koma ti akem ti hurado/kritiko iti analytical criticism ken iti theoritical criticism ta nupay adda dagiti pagpadaanda, agsupadi dagiti sursuroten dagitoy a metodolohia ken estratehia iti panagamiris ken panagadal.

no apay a nayatiddogkon san ti agapadko kadagitoy a banag maipapan iti salip ken pakainaigan/pakaidasiganna iti kritisismo ket gapu ta kinapudnona, ti targetko a paliiwen a kunak nga agdama a palpaliiw ken pinnalliiw ken mammalpaliiw ket nagramut met laeng kadagitoy a pakaseknan. maysa, ti kaaduan ita a maar-aramat a material wenno teksto iti iluko.com dap-ayan ket dagitay man met laengen nangabak wenno naglasat iti nadumaduma a salip. ania ngarud ket nangabak, naisalip dagitoy, di kad' isuda ti napintas nga amirisen tapno iti kasta, maadal ti agputar iti premiado a sinurat, dayta ti maysa a rason.

isu la nga isu. isu ngarud a kunaek latta a dagiti paliiw, kaaduanna ket kasla met laeng makuna-dagiti-hurado a naynay a bin-ig nga analytical imbes a critical. wenno saan met ket dagiti agpalpaliiw, kakasla editor a kaaduanna ket teknikalidad ti kitkitaen wenno birbirokenda. ngem ketdi makuna latta a "kritisismo" ket mabalbalin met ngatan nga awagan kas practical criticism wenno uray textual criticism ti kastoy a ganuat.

adda met dagitay agiparang ti agduduma a terminolohia iti literatura ken pilosopia a masansan a linaon dagiti college textbook iti intro to world lit/asian lit/anglo-american lit/phil lit wenno iti humanities. kaaduanna ketdi dagitay mangtratar iti sinurat a ti sinurat laeng ket saan kano koma a pulos a madakdakamat ti aniaman a relasion ti sinurat iti nagsurat. mabalin a laglagipen dagitoy a mammaliiw ti duktal ni duque a "kaaduan kadagiti mannurattayo iti iluko ti arsagid" a "saanda a maidasig wenno maisina ti bagida iti sinuratda" ket no dillawem wenno "no kritikarem ti gapuananda, ipatoda a ti kinataoda ti kayatmo a dadaelen."

adda met dagitay saan a mamatpati iti daytoy ket ad-adda a kueskuestionenda ti panggep wenno intension ti autor iti sinuratna ket no madiskubreda ti adu a biddut wenno kamtud ti sinurat, agdas-al iti autor ti dillaw.

adda pay met dagitay no dadduma ket dukalenda ti historicity (kalienda ti no ania dagiti pagteng ken ayus ti pakasaritaan iti panawen wenno era a nadakamat iti sinurat wenno iti pannakaisurat daytoy ket kitaenda no umno dagitoy nga events wenno historical facts, etc.) wenno ti kultural a background ti sinurat (imanuenda ti kina-native wenno kina-etniko, ti folk ken kabukbukodan nga aw-awid ken tradision, kdpy).

ken adda met manmano ketdi a maibagasan nga ammoda ti sasawenda ken sasawenda ti ammoda iti literary theories ket pattapattaek nga adda wenno adu ti pamalpalatpatan dagitoy iti teoria ken kritisismo ken iti klasikal ken moderno a pilosopia agsipud ta inadal wenno ad-adalenda a pormal iti akademia wenno inpormal babaen ti self-study. maitugotan dagitoy gapu iti kalawa ken kawada ken kauneg ti paliiw ken sirmatada nangruna iti universalidad a gupit ken turong ti obra wenno iti psychoanalytic a panangtimbang ken panangrukod iti sinurat.

amin dagitoy a paliiw ken pinnaliiw ket nagulo wenno nakuso pay laeng gapu iti saan a nalawag wenno umdas a pagbatbatayan wenno ik-ikutanda a literary theory (kaaduan ketdi ti masirpat nga agiburburay laeng iti komento ta isut' dawat ti gundaway a not necessarily nga addaan naliteraturan a teoria wenno nainkritikalan a thought, isu a saan a rebbengna a mapilaw ida). kas iti reklamo ni duque iti penomenon ti "panagraman" iti literatura iloko, saan a nailaksid dagitoy a mannurat wenno kritiko iti iluko.com. kaaduan kadakuada ket agkomento wenno agdillawda maibasar iti bukodda a panagraman wenno panagrikna iti maysa a sinurat. ibagada nga awan bibiangda iti adu la amin a teorteoria wenno kritkritisismo. common sense, kunada, saanen a masapul ti adu a sao ken sao-sao.

ngem mabalin a dida ammo, uray pay no common sense laeng wenno simple a panagraman a kuna, no siripen ket adda mailangaan ken maalimadamad a teoria a nakaibinggasan dayta a reading wenno interpretasionda. ngamin daytoy panagraman a makuna isu daytay kasla natural a rikna a gubuayen wenno itden ti estetika, wenno libnos ken inner peace nga itden ti arte, ti mabasa nga obra, daytay kas koma no mapnekka iti maysa a daniw ket mariknam ti kenosis, wenno iti koma nobela ket mariknam daytay kairosis, ket no met drama (aglalo no trahedia wenno tragicomedy) ket daytay catharsis. wen, mabalin met a sawen a klasik nga aristetolian daytoy "panagraman." panangnanam iti estetika ti gandatna a tun-oyen ket agtunged iti eskapista a praxis.

isublik ken ulitek man ngarud ditoyen dagitay kuestiontayo (ta nayaw-awan sa metten!): adda kadi met makuna a modernismo ken postmodernismo nga isip wenno ugali iti kurditan iloko? adda kadi met ti estetika ti pure art ken ti aktibismo ti social/proletarian art iti literatura nga iloko? siasino ngarud, dagiti new critic/formalist, structuralist, poststructuralist, hermeneutic critic, marxist, wenno cultural critic, postcolonialist kada historicist kada feminist, wenno koma existentialista, nihilista, penomolohista kdpy, no addada man?

no gamden a bigbigen, kunaek nga adda ti kaaduan kadagita nupay arbitrario ken saan nga organisado ti critical thought a kupikopda ket ngarud saan nga agtakder dagitoy tapno aklonen met ti literatura iloko nga adda kakasta a kritiko iti ikubna. masapul pay a maitudo ket madebelop ken mapasiken tapno agmata wenno agbukarda.

dagitay paliiw ken pammaliiw nga agpokpokus wenno naitalimudok iti teksto kas teksto iti internal laeng a pakaseknanna, ken iti teksto kas autonomous iti autor (iti man personal ti autor, iti historiana, iti pagilianna, kdpy) a saan a nasken ti eksternal nga ebidensia, ket maidasig kas new critics. ken ni kritiko iti new criticism, awan serbi wenno pakaibiangan a madakdakamat wenno maadal iti sinurat ti intension ti autor (intentional fallacy kunada no gamden nga itugotan wenno suroten ti relasion ti autor iti sinurat) wenno ti gubuayen ti sinurat iti reader (affective fallacy kunada no gamden nga ammuen ti reaksion wenno subalit ti reader). nasken a sisisina ti autor ken ti agbasbasa iti aniaman a panangtratar iti sinurat. saan a nasken a pakarikutan nga adalen no ania ti panggep ti autor ngem ketdi kitaen laeng ti panggep ti sinurat a mismo. kasta met a saan a mabalin nga adu ti meaning wenno intension ti sinurat. nasken a maymaysa tapno mapaneknekan a pudno ken puro nga obra iti arte. ti metodolohia ni new critic ket close reading wenno close analysis, birokenna iti teksto ti relevance ken kinasamay dagiti balikas, imahen, balabala; nasken nga adda ironia ken paradox a makunkuna ken masapul nga adda panagkaykaysa amin nga agsisimparat nga elemento iti obra. kaaduanna a no agamiris ni new critic, textual analysis ti usarna, ken sapsapulenna ti tema ta napateg kenkuana ti kaadda ti pagbatayan ken pagbatbatayan a tema.

agarup umarngi ni formalist critic ken ni new critic iti textual wenno analytical a panagarisit. isuda dagitay maseknan unay iti estetika ken teknikalidad dagiti established a literary devices kas koma iti organic unity, kinapintek dagiti imahen, paradox, irony, metaphor, rukod, sukog, linaon, kdpy.

no suroten nga istrikto dagiti pagulidanan ken kalidad ti new criticism ket sapulen kadagiti sabjektay' ita a mammaliiw nga ilokano, awan ti makapudno. kasta met laeng kadagiti dadduma a teoria wenno bagi ti kritisismo. ibagakto no apay. ngem sakbayna, padasek pay a lasinen ken itudo ti dadduma kadagiti kunaek a residente a kritikotayo iti iloko.

kabayatanna, dagitay paliiw ken mammaliiw nga ad-adda a nakakonsentreyt iti no ania ti intension wenno iti kaipapanan a pinanggep wenno inggagara ti autor iti sinurat ken dagitay mangipokpokus iti reaksion wenno interpretasion ti reader ket maidasig ida iti eskuelaan ti structuralism ken poststructuralism a kampo dagiti deconstructionista ken hermeneutic critics ken reader-response critics. kas nadakamaten, mortal a kabalubal dagitoy a kritiko dagiti new critics. ken ni hermeneutic critic, ti insangrat ken inggagara ti autor a meaning ket isu laeng ti balido a meaning ti sinurat wenno obrana, awanen sabali. adda ken ni autor ti amin nga otoridad ken pangngeddeng no ania ti talaga ken pudno a kaipapanan wenno panggep ti sinuratna (ket ngarud, no adda kibaltang wenno biddut ni autor iti sinurat, isu ti mataltal, saan a ti sinurat, isu a nasken nga ikagumaan piman ni autor nga irasonan ti panangisurat ken sinuratna tapno agkinnaawatanda ken ni kritikona). ni met dekonstruksionista, nupay agkaduada ken hermeneutisista a mangtubngar ken ni new critic, naidumada iti metodolohia ta ad-adda a bigbigenna ti karbengan ni reader a mangtagikukua ken manginterpret iti teksto ti autor iti kaykayatna (reader) a meaning ken agduduma a permutasion iti panangipapan ken papanan. adda pagkaarngian da deconstructionist ken reader-response critic ngem idinto a kasla kaykayat ni deconstructionist a bukodan ti teksto ket laksidenna a maminpinsan ti autor, ti met kayat ni reader-response critic ket badanganna wenno kaduaenna ti autor a mangted iti kaipapanan ti teksto, a ti teksto ket agbalin ken agtakder ken maaddaan iti meaning gapu ta adda ni reader wenno gapu ta adda naabbukay wenno naparnuayna a sungbat wenno subalit wenno meaning ken ni reader (kabaliktad unay daytoy iti patpatien ni new critic a nasken nga awan pakainaigan ni reader iti meaning ti teksto). mainayonko ditoy a dagitoy a teoria ti reader-response ken deconstruction ni derrida ket adda met laeng relasionda iti dialogismo ni bakhtin wenno ti kaadda ti dua a timek iti teksto a mangipaneknek iti dinamismo ken pluralidad ti lengguahe. no patpatalgedan ni hermeneuticist ti authorial intention, paneknekan daytoy babaen ti dialogic a panagbasa iti teksto a no sadino ket masirarat sadiay ti maikadua a timek nga isu ti diskurso ti autor malaksid pay iti timek ti karakter kas karakter wenno iti timek ti narrator ket maigapu itoy ad-adda a madukal ti intended meaning (nupay kasta, saan a nasken nga igagara ti autor ti kaadda ti dialogismo iti teksto ta no kasta, agbanag laeng a manipulado wenno editorialized ti sinurat; saan a maigaggagara a parnuayen daytoy ta akem ni reader ti mangbasa ken mangduktal la ket ammona ti kas koma iti kuna a "reading between the lines").

ket adda met, saan a maaw-awan, dagitay mangkueskuestionar wenno agsapsapul iti naynay a mangmangngegtayo a "social relevance" wenno "social concern/responsibility/commitment" iti kada sinurat wenno mannurat. a masapul a no agsuratka ket nasken a laglagipen ti gimong wenno ti mas ad-adu a kagimongan, nasken nga estoriaem ti biag/kabibiag nangruna dagiti adda iti agpang wenno dasig ti masasao a "babassit" wenno dagiti proletario--santo maicontrast kadagiti dasig wenno klase a "dadakkel" wenno dagiti maaw-awagan iti burgista . mabalin a saan nga ammo ti dadduma a mamati wenno agsadag iti kastoy a kita ti panagbasa wenno panagpaliiw wenno panagdawat a malaksid pay a kanaig ti social realism, ad-adda a maibilang daytoy iti eskuela ti marxista nga isip wenno konsepto. iti teoria ken kritisismo a marxista, nasken a ti literatura wenno ti arte in general ket addaan ideolohikal-sosiolohikal-historikal nga awit ken ramit, rebbengen ti literatura ti makiraman iti class struggle ket diskasenna ti pakasaritaan dagiti babassit, gupitenna ti rupir ken laban dagiti maidaddadanes kontra kadagiti manangidadanes a dasig wenno klase. isu a ti kaaduan nga obra dagitay marxista wenno neomarxista (modified wenno mestison a marxismo a kas kadagiti teoria da gramsci, althusser kdpy wenno dagitay mestiso metten a marxista a mabalin payen a madasig kas petiburgista a marxist) ket maaw-awagan pay iti proletarian art wenno mass art nga isu met ti karuprupak dagitay mangigangganetget iti pure art. (mayemphasizeko ketdi ditoy a saan a nasken a maysaka a practicing wenno hardcore a marxista [wenno "komunista" pay ketdin] tapno makasuratka iti kakastoy nga obra. ket saan met nasken nga awagam kas "marxista" wenno "kumatkattigid" daytay maysa nga autor a kastoy ti sursuraten wenno panagsursuratna. adu dagiti mannurat wenno artists a kadre wenno gerilia iti underground wenno kanigid a tignay ngem adu met dagiti mannurat a saan a nasisita a kadre ngem agsursurat iti linia ti kurditan a marxista agsipud ta dagitoy a tema wenno sabjek wenno teksto ket isu ti agdadata a kinapudno iti sosiedadna [kinapudnona ket adu kadagiti agsursurat iti kakastoy ket burgista ken/wenno petiburgista a maawagan iti konsepto ti hardline a marxist]. agsasabali dagiti ideologues, intellectuals, theorists, artists, itoy a bagi ti isip.)

***

dagita pay laeng. sumarunonto siguro ti dadduma. dagita ketdi ti napatak a makitak a pakabennebennegan ti kada paliiw ken mammaliiw no gamden wenno ipilit a lasinen ken ilasinan. kunak itay nga awan pay makapudno wenno makatakder nga indibidual wenno grupo a mangaklon iti kastoy wenno kasta a bagi ti kritikal nga isip. awan ngamin ti puro, aglalaok ket agsusupanget pay ketdi ti adu kadagiti ikut nga approach ti tumunggal maysa wenno grupo. natural laeng daytoy ketdi ta awan pay met ti nagideklara nga indibidual wenno grupo a: "kastoy wenno kasta ti patiek a teoria a pagbasarak iti interpretasion wenno readingko." awan pay. ngem sapay ta addanto, ket addanton.

saan met ketdi a nasken nga adda maymaysa a pagsadagan wenno patien a teoria wenno praxis. kaaduan met a kritiko ket agbatbatay iti adu ken agduduma a teoria ken agprakpraktis iti adu a metodolohia nga iti bukodna a wagas ken pamuspusan ket mapagsasaip ken mapagtitipkelna harmoniously dagitoy a teoria ken praxis.

ala, ipatinggak pay laeng ditoy ti panangpadas-panagdursokko a manglasin iti pagbatbatayan nga school of thought ken pagtigtignayan-pagdakdakiwasan a topograpia dagiti agdama a kritikotayo iti literatura iloko (no ketdi, a, mabalin wenno mabalbalinen nga awagan ida kas "kritiko"). saan a kompleto wenno depinitibo daytoy a panagsirig ta padpadas ken dursok la ngarud ket barbareng laeng maisalat wenno makaiyalat. rugi laeng daytoy, kasla koma intro. wenno saan pay ket ngata nga intro a makuna, agkamtud, saan a komprehensibo ta adu pay ti nasken a masukisok ken maadal. adu ti pagkamtudan daytoy a panangpadas. very broad ngamin daytoy a banag a panangpadas a mangdiskurso iti teoria, kritisismo ken praxis iti literatura. bay-ak man koma nga ituloy dagiti dadduma a mannurat wenno agpalpaliiw, nangruna dagitay kakadua a mas sanay ken mas fully armed wenno mas well-versed kadagiti kakastoy a banag.